A e konsideron Kanuni femrën si “plaçkë“?

Kanuni është një sistem ligjesh (ndoshta më i vjetri në Europë), që ka shërbyer si mekanizëm vetë rregullues ligjor ndër fiset shqiptare e gjetkë, në kontekstin e mungesës së një autoriteti qendror qeverisës si p.sh. mbreti, princi, etj. Pra ndryshe nga shoqëritë e tjera ku përgjegjës për zbatimin e ligjit është gjykata dhe policia, në sistemin fisnor janë vetë njerëzit ata që kryejnë edhe funksionin e gjykatës edhe të policisë. Këtë të drejtë ua jep atyre mekanizmi i Besës, ose e drejta për të kërkuar gjakmarrje/shpërblim në kuadër të ligjeve të Kanunit.

Njësoj si çdo kod tjetër ligjor, edhe Kanuni është i ndarë në seksione dhe çdo seksion është përgjegjës për një aspekt të caktuar të marrëdhënieve njerëzore si: prona, feja, familja, krimi, etj. Kanuni është mjaft i detajuar dhe ka një klauzolë të veçantë për pothuajse çdo aspekt të marrëdhënieve të shoqërisë fisnore, përfshi edhe të drejtat dhe detyrat e femrave. Sot shumë njerëz diskutojnë mbi qasjet e Kanunit ndaj femrave duke e interpretuar pozitën e femrës në Kanun nga një këndvështrim modern, d.m.th. sikur ajo ishte e barasvlershme me një “plaçkë”, që mund të blihej e të shitej sipas qejfit e madje të trajtohej si kafshë shtëpiake. Ndërsa unë jam i mendimit që pozita e femrës në Kanun duhet analizuar në kontekstin e kohës, kur Kanuni ka qenë në përdorim të gjerë dhe me syrin e  realiteteve të shoqërisë së asaj periudhe. Nëse e bëjmë këtë, na del para syve një panoramë krejt tjetër.

Femrat janë pjesëtaret më të lakmuara të shoqërisë pasi ato lidhen në mënyrë të pashmangshme me procesin e riprodhimit e rrjedhimisht të trashëgimisë së familjes. Femrat janë aq të lakmuara saqë jeta e një femre është e barabartë me jetët e disa burrave të rënë në fushëbetejë. Një pjesë e mirë e veprimtarisë shoqërore është tërësisht e kushtëzuar nga ekzistenca e femrave sepse pa femra nuk ka vazhdimësi. Për këtë arsye, në kohë trazirash e luftërash femrat bëhen zakonisht viktimat e para të grabitjes, keqtrajtimit dhe abuzimeve. Prandaj, në një mjedis të vrazhdë e armiqësor rural si ai i shekujve të shkuar mbrojtja e femrës me ligj merrte përparësi. 

Por si mund të garantohej siguria afatgjate e një femre në një mjedis rural malor, ku shtëpitë janë të paktën disa qindra metra larg njëra-tjetrës dhe krejt të izoluara nga syri i publikut? Si mund të garantohej siguria e femrës pavarësisht vendit ku banonte, sidomos kur ky ishte disa dhjetëra kilometra larg familjes së saj? Si mund të krijohej një ndjenjë e përgjithshme e përgjegjësisë shoqërore kundrejt gjinisë më të dobët në një mjedis të izoluar e te ashpër si i mesjetës apo edhe në lashtësi? Në shoqërinë fisnore nuk kishte polici dhe gjykata publike ku femrat të mund të ankoheshin për padrejtësitë e ushtruara ndaj tyre. Vajtja derë më derë me qëllim për të këshilluar e ndërgjegjësuar njerëzit ishte gjithashtu një praktikë që nuk mund të sillte asnjë dobi në kushtet e realitetit mesjetar. Prandaj, për këtë çështje Kanuni ofron një zgjidhje sa të thjeshtë aq edhe origjinale, që simbolizon në mënyrë të saktë rrethanat në të cilat ka funksionuar. Kanuni e trajton femrën si “pronë”, por jo thjeshtë një pronë e çdokujt që e blen me para, por pronë ekskluzive e familjes së saj. Sipas Kanunit, jeta dhe mirëqenia e femrës është përgjegjësi ligjore e babait, vëllezërve dhe kushërinjve gjatë gjithë jetës së saj. Ata kanë detyrë ligjore që të garantojnë sigurinë e saj për sa kohë ajo është gjallë, për ndryshe duhet të mbajnë përgjegjësi para ligjit dhe komunitetit.

Pra, në rast se bashkëshorti (apo kushdo tjetër) dëmton, ose fyen, ose e vret femrën në një mënyrë të pa sanksionuar në Kanun, atij i duhet të përgjigjet para familjes së saj duke hyrë automatikisht në gjak me gjithë fisin. Por edhe fisi i femrës e ka të pamundur të shmangë gjakun, përveç se në raste shumë specifike. Kështu Kanuni i fut palët në një marrëdhënie të detyruar konfliktuale prej të cilës ata nuk mund të dalin dot. Kjo klauzolë shërbente si garanci që shumica e meshkujve do të mendoheshin dy herë para se t’i jepnin krahut me gratë e tyre apo të ngacmonin femrat në vende publike kur ato nuk ishin nën mbrojtjen e meshkujve. Martesa ishte një kontratë dhe femra nuk bëhej asnjëherë pronë e bashkëshortit të saj. Në këtë mënyrë, në parim, çdo femër ishte e mbrojtur me ligj dhe në mentalitetin e njerëzve ishte futur një ndjenjë e thellë detyrimi dhe përgjegjësie kundrejt trupit dhe nderit të femrës, pavarësisht bindjeve dhe moralit personal të gjithsecilit.

Më kujtohet një rast konkret ku dy familje në një fshat të Vlorës hynë në gjak me njëra tjetrën, diku andej nga fillim vitet 1900, për shkak se pjesëtari i njërit fis hodhi fjalë të pahijshme kundrejt femrave të fisit tjetër që po mbushnin ujë në burim. Kjo ngjarje kaq banale përfundoi me vrasjen e personit që hodhi fjalët dhe largimin e fisit tjetër nga fshati përgjithnjë. Kjo ngjarje është një dëshmi konkrete e rëndësisë që kishte femra dhe nderi i saj në shoqërinë fisnore dhe pasojat që mund të kishte abuzimi me jetën apo nderin e saj.

Natyrisht që sot Kanuni është i papajtueshëm me normat e shoqërisë moderne dhe nuk mund të merret më për bazë. Por në kohë të vet dhe për disa mijë vjet, Kanuni e ka kryer funksionin në mënyrë të shkëlqyer (atje ku ka qenë nevoja) dhe fakti që i ka rezistuar kohës e vërteton këtë.