LANÇ - zbërthimi i koncepteve të gabuara

Koha e leximit: 40 minuta.

Në këto 30 vite demokraci ka pasur shumë përpjekje për të manipuluar e keqinterpretuar historinë apo aspekte të veçanta të historisë së Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare. Këto manipulime e keqinterpretime janë bërë shpesh herë me qëllim për të rehabilituar figura kolaboracioniste e kundërshtare të Frontit Nacional-Çlirimtar dhe Partisë Komuniste të Shqipërisë. Kështu apologjetët e kolaboracionizmit janë përpjekur të denigrojnë, banalizojnë, nënvlerësojnë, përçmojnë e madje edhe të tallin disa ose të gjitha objektivat, vendimet, veprimet apo rezultatet e arritura gjatë LANÇ nga njësitë dhe udhëheqësit e UNÇSH dhe FNÇ.

Si rezultat i kësaj fushate shpifjesh e keqinterpretimesh të qëllimshme në media qarkullojnë një sërë çështjes e konceptesh të gabuara, të cilat kanë ndihmuar qëllimisht në uljen e vlerave të LANÇ në sytë e brezave të rinj dhe vështrimin e saj si një pjesë e pavlerë e historisë së Shqipërisë që duhet harruar e mohuar.

Më poshtë do të shqyrtoj disa nga këto manipulime e keqinterpretime, të cilat variojnë nga më qesharaket deri tek më dinaket. Është fare e thjeshtë të lëshosh deklarata të papërgjegjshme nënë petkun e historianit, sidomos kur bazohesh në gënjeshtra e manipulime të së vërtetës. Ndërsa zbërthimi i tyre është i vështirë dhe kërkon sqarime të detajuara. Më poshtë është pasqyra e koncepteve të gabuara për LANÇ:

Për informacion të plotë mbi Luftën Antifashiste Nacional-Çlirimtare të popullit shqiptar mund të t'i drejtoheni arkivit të luftës partizane:

Luftapartizane.com

Pushtimi italian solli punë, mirëqenie dhe zhvillim.

Një fjalë e urtë popullore thotë “Macja e botës të vjen në shtëpi për të të përmbysur tenxheret”. Ndërsa logjika na dikton se miku i mirë nuk të shqyen derën e shtëpisë. Italia fashiste e pushtoi Shqipërinë me forcën e armëve dhe jo me dëshirën popullit sovran. As me mirëkuptimin e qeverisë. Nuk doli kush në rrugë e të kërkonte pushtimin e vendit. Nuk pati ndonjëherë lëvizje patriotike a fetare në Shqipëri që të kërkonin futjen e saj nën hyqmin e fashizmit. Nuk shprehu asnjë shqiptar ndonjë aspiratë për ta kthyer Shqipërinë në regjion të 21 të Italisë. Njësoj siç të hyn hajduti në shtëpi dhe të dhunon pronën e familjen, ashtu edhe Italia fashiste erdhi këtu me dhunë, si përdhunues. Nuk kishin kaluar as 20 vjet që nga lufta e Vlorës, kur forcat kryengritëse shqiptare i hodhën italianët në det dhe Italia po kthehej sërish për të shkelur edhe një herë me të katër këmbët sovranitetin e Shqipërisë.

Nëse Italia e kulturës, shkencës dhe artit do të kishte pasur kaq shumë dashuri e mirëkuptim për shqiptarët e varfër, atëherë ajo, “Bujrum!”, ja ku është, vetëm 70 km larg. Nuk e pengoi kush të dërgonte ndihma e investime si partnere ekonomike, aleate apo thjeshtë si fqinje e mirë. Ekzistonin edhe atëherë plot mundësi bashkëpunimi politik, ekonomik e social, nëpërmjet të cilave populli shqiptar të mund rriste mirëqenien ekonomike pa pasur nevojë për praninë e ushtarëve italianë tek dera e shtëpisë.

Italia vërtetë bëri disa investime vitin e parë. Por shumë shpejt këtyre investimeve u doli boja. U bë më se e qartë që ato nuk ishin në të mirë të shqiptarëve, por në të mirë të pushtetit fashist, bizneseve italiane dhe veçanërisht planeve grabitqare, imperialiste të Duçes. Italia vendosi këtu diktaturën e ushtrisë e të milicisë. Shqiptarëve nuk u dha asnjë e drejtë zgjedhjeje dhe vendi ynë u konsiderua si hapësirë për kolonizim. Bizneset italiane filluan të nxjerrin nga konkurrenca sipërmarrjen vendase dhe të shpronësojnë fshatarët. Sipas planeve të Duçes, do të vinte një ditë që shqiptarët e pashkolluar e të paqytetëruar shumë shpejt do të bëheshin jabanxhinj në tokën e tyre, një popull i nëpërkëmbur nga superioriteti kulturor italian dhe pa identitet.

Atë farë mirëqenieje që u krijua përkohësisht, shqiptarëve do t’u dilte shumë shpejt për hundësh. Nuk kaloi as edhe një vit dhe fashizmi solli në Shqipëri sërish luftën dhe shkatërrimin. Lufta italo-greke për pak sa nuk i dha fund tërësisë territoriale të shtetit shqiptar. Ushtria greke e theu sulmin e ushtrisë italiane dhe hyri në territorin shqiptar. Shteti grek, armiku kryesor i pavarësisë së Shqipërisë kishte hyrë tashmë në Shqipëri me ushtri, në mënyrë krejt legjitime në sytë e botës, dhe do të bënte me të si t’ia donte qejfi qeverisë neo-heleniste greke. Ndërsa Britania ajo ia njohu Greqisë territoret e fituara nga lufta me Italinë. Marrja e jugut të Shqipërisë nga Greqia ishte rreziku më i madhe që mund t’i kanosej Shqipërisë. Edhe më i madh se vetë pushtimi fashist. Ky veprim, jo vetëm që do t’i jepte fund Shqipërisë ashtu siç e njohim sot, por mund të zhdukte krejt ekzistencën e popullit shqiptar si koncept politik.

Mirëqenia e përkohshme që solli Italia ishte njësoj si efekti i drogës. Menjëherë sapo të kalonte euforia i fillimit, shqiptarët do të përballeshin me efektin shkatërrimtar të imperializmit kolonial.

Pushtimin fashist dhe mirëqenien e supozuar që solli ai në Shqipëri e kanë veçanërisht për zemër elitistët. Këta janë njerëz të cilët vuajnë nga kompleksi i inferioritetit, sidomos ndaj fuqive të mëdha, dhe konceptit të "civilizimit" që u atribuohet atyre, si dhe shpërndajnë kulturën e vetëpërçmimit, sidomos duke shprehur përbuzje ndaj origjinës së tyre të thjeshtë fshatare. Për këta njerëz nuk ka aspak rëndësi gjaku i derdhur në shekuj nga dhjetëra mijëra shqiptarë në luftë për mbijetesën e identitetit shqiptar dhe lirinë e pavarësinë e Shqipërisë dhe trojeve shqiptare. Për ta kanë rëndësi ato pesë godina që ndërtoi pushtimi fashist dhe fasada e elitizmit që ato përfaqësojnë. Në thelb të ekzistencës së këtyre njerëzve është vetëm oportunizmi pragmatik dhe fakti që përfituan ose që mendojnë se mund të përfitonin nga pushtimi i një fuqie ushtarake. Ata mahniten pas gjërave sipërfaqësore si luksi, plaçkat e shtrenjta dhe sendet me shkëlqim dhe mendojnë se e u takon të qëndrojnë në një piedestal bashkë me elitat e pushtuesit dhe se gjithë të tjerët duhet të ulin kokën e tu shërbejnë atyre.

Partinë komuniste e krijuan jugosllavët.

Komunistët shqiptarë kishin filluar aktivitetin e tyre që në vitet 30 dhe u bënë aktivë edhe gjatë pushtimit italian të vendit. Ata ishin të organizuar në disa grupe të shpërndarë në qendrat kryesore urbane si Grupi i Shkodrës, Grupi i Korçës, Grupi i Të rinjve, etj, dhe asnjëri prej tyre nuk kish pasur ndonjëherë ndonjë marrëdhënie zyrtare me Partinë Komuniste Jugosllave.

Deri në qershor të viti 1941, pothuajse e gjithë Europa ishte nën çizmen nazifashiste dhe këtë realitet nuk kish dalë kush ta sfidonte. Askush nga fuqitë e mëdha nuk e kundërshtoi pushtimin e Shqipëri nga Italia fashiste. Ndër të parët që kishin sfiduar hapur autoritetin fashist kishin qenë Myslim Peza e Haxhi Lleshi me çetat e tyre të armatosura* si dhe ushtarët e batalioneve shqiptare në ushtrinë fashiste, të cilat bojkotuan sulmin kundër Greqisë dhe dezertuan. Me sulmin e Gjermanisë naziste kundër Bashkimit Sovjetik u krijuan kushtet e përshtatshme ndërkombëtare për një rezistencë më të organizuar kundër pushtuesit të aksit edhe në Shqipëri.

*Me mbështetjen britanike. Britania u përpoq të organizonte në Shqipëri kryengritje të armatosur mercenare (përmes Jugosllavisë) por këto nuk e materializuan asnjëherë pasi binin në kundërshtim me planet e Greqisë.

Tani që nazifashizmi kishte hasur në kundërshtarin e saj më të fuqishëm, Bashkimin Sovjetik, partitë dhe aktivistët komunistë kishin një mbështetje më të drejtpërdrejtë nga Kominterni. Në kuadrin e luftës kundër Gjermanisë naziste, një farë vëmendje medoemos që do të përfitonin edhe komunistët shqiptarë.

Komunistët shqiptarë vendosën që të krijojnë lidhje me PKJ për shkak se ajo ishte anëtare me të drejta të plota e Kominternit, sepse ishte e vjetër (ishte krijuar që në 1919) dhe kishte eksperiencë organizative e politike, si dhe sepse kishte deklaruar në atë kohë se ishte në kundërshtim të hapur me politikat imperialiste të Mbretërisë Jugosllave. Kështu, grupet komuniste shqiptare gjykuan se si një palë neutrale që ishte, PKJ do të mund legjitimonte themelimin e Partisë Komuniste Shqiptare, do t’i orientonte që të zhvilloheshin e të zgjeroheshin në aspektin politik e organizativ si dhe do t’i asistonte që të merrnin njohjen zyrtare nga Kominterni. Njësoj si ndihma që Shqipëria pret sot nga institucionet ndërkombëtare.

Pra, ekzistonte, në atë kohë, një respekt i merituar për Partinë Komuniste Jugosllave pasi ajo ishte politikisht antiteza e shovinizmit serbomadh në Jugosllavi.

Mirëpo në atë periudhë PKJ nuk ishte në kushte dhe aq të përshtatshme për të projektuar autoritetin e saj deri në Tiranë. Madje edhe fronti nacional çlirimtar në Jugosllavi ishte në proces rritjeje e pjekurie dhe nuk dihej sa e suksesshme do të ishte PKJ në arritjen e objektivave të saja. Kështu që edhe Shqipëria nuk është se përbënte ndonjë subjekt me interes të veçantë. Në fakt, si përfaqësues i PKJ në Shqipëri shërbeu Miladin Popoviçi, i cili në atë kohë ishte i internuar në kampin e Peqinit. Grupet komuniste organizuan arratisjen e tij nga kampi dhe dërguan një delegacion në Malin e Zi për të rënë në kontakt me PKJ. Në kontaktin e parë ishte edhe Dushan Mugosha. Udhëheqja e PKJ vendosi që Miladini ishte një person i përshtatshëm për të shërbyer si përfaqësues i saj në Shqipëri. Këtij i shtuan edhe Dushanin si shoqërues dhe të dy këta do të asistonin në themelimin e Partisë Komuniste Shqiptare. Miladini e Dushani ishin kuadro me eksperiencë dhe të aftë. Ata kishin punuar në Jugosllavi dhe tani iu futën punës së bashku me kolegët e tyre shqiptarë për të organizuar rezistencën e armatosur në Shqipëri.

Pretendimi se Partinë Komuniste Shqiptare e krijuan jugosllavët është ngritur për herë të parë nga udhëheqja e PKJ ende pa mbaruar lufta. Ky pretendim kishte për qëllim që të rriste artificialisht autoritetin e PKJ, të mohonte çdo vlerë të udhëheqjes së PKSH dhe të eliminonte politikisht çdo individ që mund të pengonte futjen e PKSH nën hyqmin e PKJ, përfshi Enver Hoxhën dhe Miladin Popoviçin. Natyrisht kjo aspiratë e Titos nuk erdhi nga hiçi. Duket se ai u frymëzua nga konfliktet e brendshme të udhëheqjes shqiptare dhe krijoi idenë se kishte mbështetje të mjaftueshme për ta zaptuar PKSH dhe gjithë FNÇ. Për të krijuar këtë besim atij i shërbyen letrat dhe ankesat për Enver Hoxhën e Miladinin që disa anëtarë të vetë Byrosë Politike dhe Komitetit Qendror të PKSH i dërgonin Titos. Me atë mendje ngushtësinë tipike të njeriut që vuan nga kompleksi i inferioritetit, këta shqiptarë i ankoheshin Titos për Enver Hoxhën, Miladinin e të tjerë. Kjo bindje iu forcua edhe më shumë Titos pas raporteve që i dërgonin emisarët e tjerë Jugosllavë, të cilët i tregonin për autoritetin e jashtëzakonshëm që gëzonte PKJ në Shqipëri dhe për mbështetjen e pakufizuar që kishin gjetur tek udhëheqja e PKSH.

Prandaj, konkluzioni më i saktë do të ishte që komunistët shqiptarë, qoftë të njërës palë, qoftë të tjetrës, e shfrytëzuan autoritetin e PKJ dhe të Titos për arritjen e qëllimeve të tyre kur ua kishte nevoja dhe si ua kishte nevoja. Dhe kur filloi konflikti Tito-Stalin, shqiptarët bënë zgjedhjen më pragmatike duke kaluar në anën e Bashkimit Sovjetik. Ky fakt nuk përbën ndonjë çudi. Si vend i shumë i vogël që është, Shqipërisë nuk i kanë munguar asnjëherë episodet e ndërhyrjeve politike për interes të palëve vendase. Për këtë kemi rastin e Marka Gjonit që donte të krijonte Republikën e Mirditës me ndihmën e Jugosllavisë, të Zogut, i cili erdhi në pushtet po me anë të forcave jugosllave, të Ballit, i cili hyri në bashkëpunim me nazistët, etj.

Miladini ishte kryetari i vërtetë i PKSH. Enver Hoxhën e vuri në krye të PKSH Miladini. Jugosllavët dhe Tito drejtonin PKSH dhe gjithë LANÇ.

Është thënë e pranuar tashmë që, për shkak të eksperiencës së tyre, kontributi i Miladinit e i Dushanit në organizimin e PKSH dhe të rezistencës antifashiste ishte i rëndësishëm, madje thelbësor. Por nëse biem në grackën e simplicizmit cinik dhe për mllefe personale mohojmë çdo ngjarje, çdo fakt dhe kontributin e mijëra shqiptarëve që punuan e sakrifikuan për suksesin e LANÇ, atëherë të njëjtin mekanizëm do të përdorim edhe për vlerësimin e palës tjetër, deri sa ta shpiem çështjen në kufijtë e qesharakes.

Nëse komunistët dhe dhjetëra mijëra anëtarët e tjerë jo komunistë të LANÇ na paskëshin qenë kaq naivë e tuhafë sa që të vërviteshin me kaq lehtësi nga dy serbë, po pala tjetër, ajo e “nacionalistëve” me shkolla e me fisnikëri, ku ishin? Ku ishin këta “inteligjencia” e keqkuptuar shqiptare!? Si u shpëtoi atyre pushteti dhe Shqipëria për shalësh? Nëse Tito na paskësh qenë kaq i zoti sa që me 2 jugosllavë të organizonte një ushtri të tërë me dhjetëra mijëra shqiptarë të armatosur dhe tua merrte pushtetin “nacionalistëve” të shquar, duke i dëbuar edhe nga vendi, atëherë, sipas kësaj logjike, çfarë mund të bënte ai me 4 jugosllavë? Ndoshta gjëra të pa imagjinuara.

Ky pretendim padyshim që bie ndesh me zhvillimet historike. Një nga pengesat kryesore të planit të Titos për zaptimin e PKSH ishte vetë Miladin Popoviçi, i cili, në plenumin e dytë të PKSH në Berat u akuzua në mungesë se kishte bërë gabime të rënda. Pse duhej ta zëvendësonte Tito Miladinin me një emisar tjetër jugosllav dhe pse duhet të goditej ai dhe Enver Hoxha politikisht në Plenumin e Beratit nëse këta të dy na paskëshin qenë të nënshtruar ndaj Titos!? Këto zhvillime nuk përputhen me pretendimin e mësipërm. Nëse PKSH e kishin krijuar dhe e drejtonin de facto emisarët e Titos dhe nëse Enver Hoxha na paskësh qenë veçse një kasnec i Miladinit, atëherë pse duhet të goditeshin këta në prag të çlirimit të vendit!? Dhe nëse Tito na e paskësh pasur PKSH në dorë, pse nuk u arrit zëvendësimi i Enver Hoxhës me dikë tjetër!? Këto janë pyetje që mbeten pa përgjigje.

Unë nuk mund të flas për marrëdhëniet e Enver Hoxhës me Miladinin gjatë luftës pasi për këtë nuk ka dokumente dhe i vetmi që ka folur për këtë çështje është vetë Hoxha. Siç thashë më sipër, unë nuk e vë në dyshim respektin që mund të ketë pasur Hoxha për Miladinin si njeri me eksperiencë dhe jam i bindur që fjala e Miladinit zinte vend. Por deri më sot, nuk di të ketë dalë ndonjë personazh i rëndësishëm i kohës që të ketë pohuar se në fakt ishte Miladini që drejtonte PKSH e FNÇ dhe jo udhëheqja shqiptare, ose të paktën bashkarisht. Deri tani të dhënat tregojnë se Miladini ishte ai që merrej me çështjet organizative që kishin të bënin me eksperiencën e partive komuniste, njohuri që ai i kishte marrë në Jugosllavi apo që i merrte vazhdimisht nëpërmjet radios, njohuri që vinin drejtpërdrejtë nga Bashkimi Sovjetik dhe Kominterni. Kjo, padyshim, tregon se ai zinte një pozicion të rëndësishëm e me autoritet, por kurrsesi kryesor.

Nga ana tjetër aktiviteti politik 45 vjeçar i Hoxhës njihet dhe është komentuar nga shumë kolegë të tij, përfshi dhe britanikët. Të shumtë janë ata që kanë shprehur pakënaqësi ndaj tij si individ e udhëheqës, madje kanë treguar edhe përbuzje e përçmim, por askush deri më sot nuk e ka akuzuar se ka qenë ndonjëherë tip i nënshtruar apo se merrte urdhra nga dikush tjetër. Asnjë oficer britanik apo amerikan të atashuar pranë Shtabit të Përgjithshëm, apo dikush tjetër, nuk e ka parë ndonjëherë Enver Hoxhën të merrte urdhra nga Miladin Popoviçi.

E vetmja karakteristikë që dallohet tek Hoxha, nga vetë mënyra e tij e të treguarit të ngjarjeve, është pikë së pari fiksimi i tij me protokollet, dokumentacionin dhe forumet publike, gjë që të tjerëve u mungonte, dhe qasja e tij e kamufluar e dinake, të cilën ai duket se e shfrytëzonte me mjeshtëri. Nga tregimet e tij mund të kuptojmë se kur ndihej i rrezikuar Hoxha heshtte dhe bënte sikur tërhiqej. Ai i linte gjërat të merrnin udhën e tyre dhe priste momentin që kundërshtarët e tij, të mbytur nga euforia, do të bënin ndonjë gabim fatal që do t’i shpinte drejt humnerës. Atëherë ai do të dilte nga strofka e do t’i godiste me të gjithë fuqinë e mekanizmit ndëshkues të sistemit deri sa të përfundonin në burg ose në plumb.

Përveç ngjarjeve të shumta gjatë luftës, mund të shohim edhe marrëdhëniet midis dy partive e dy shteteve. Nga 51 vjet aktivitet të PKSH, marrëdhëniet me PKJ kanë zgjatur vetëm shtatë vjet, dhe nga këto shtatë vjet, marrëdhënie të drejtpërdrejta janë diku tek katër ose pesë. Ndërsa marrëdhëniet mes Shqipërisë komuniste dhe Jugosllavisë komuniste kanë qenë vetëm katër vjet. E gjithë pjesa tjetër e ekzistencës së PKSH është karakterizuar nga denoncimi agresiv publik i PKJ dhe Titos. Fakti që menjëherë pas konfliktit Stalin-Tito Shqipëria ndërpreu lidhjet me Titon dhe Jugosllavinë tregon qartazi, që pavarësisht ndikimit të madh të PKJ në Shqipëri, kjo marrëdhënie ekzistonte nën kuadrin e miqësisë me Bashkimin Sovjetik dhe Stalinit, autoriteti i të cilit qëndronte mbi të gjitha palët.

Pretendimin që PKSH e drejtonte Miladini me Dushanin e kishin veçanërisht për zemër Balli Kombëtar, përfaqësuesit e të cilit donin të justifikonin veprimet e tyre oportuniste dhe bashkëpunimin me ushtrinë naziste. Duke i atribuuar PKJ-së të gjitha tiparet e shovinizmit historik serb e duke i etiketuar gjithçka që kishte lidhje me komunizmin si “sllave”, ata justifikonin bashkëpunimin me nazistët si një zgjedhje që bëhej nga halli, si e keqja më e vogël.

Pse nuk luftuan komunistët që në ditën e parë të pushtimit por u angazhuan vetëm pasi u sulmua Bashkimi Sovjetik nga Gjermania naziste?

Rezistenca e armatosur kundër një perandorie nuk është thjeshtë një fjalë goje. Nuk është diçka që mendohet të dielën pasdite dhe bëhet për ditë të hëne. Të krijosh një lëvizje politike e pastaj këtë ta kthesh në ushtri kryengritëse është një nga detyrat më të vështira e më të komplikuara që ka njohur shoqëria njerëzore. Për këtë duhen para, duhen njerëz të përkushtuar, duhet planifikim e organizim i jashtëzakonshëm, dhe mbi të gjitha duhet një strategji politike e mirë menduar që të tërheqë mbështetjen e shumicës së popullsisë së vendit, pa të cilën nuk mund të bësh përpara as edhe një hap të vetëm. Këto ishin të gjitha detyra që shtroheshin përpara komunistëve në Shqipëri.

Në vitin 1939 komunistët ishin ende të organizuar në disa grupe të pavarura nga njëra tjetra, pa ndonjë mbështetje financiare e politike nga ndonjë fuqi politiko-ekonomike dhe pa kurrfarë eksperience në organizimin e qëndresës së armatosur. Para se të vinte puna deri tek shkrepja e armës, duhet të kalonin njëherë të gjitha hallkat e vendosjes së themeleve të një lëvizjeje politike. Dhe ashtu ndodhi. Në fillim komunistët organizuan disa demonstrata të fuqishme qytetare. Njëkohësisht ata hynë në kontakt me çetën e Myslim Pezës, e cila në fillimet e veta kishte vetëm 4-5 veta dhe mbështetej financiarisht nga britanikët, dhe ranë dakord që çeta të shtohej me aktivistë komunistë nga qyteti. Pak më vonë ata morën kontakt me Partinë Komuniste Jugosllave, themeluan Partinë Komuniste Shqiptare dhe filluan organizimin e njësiteve guerile, çetat partizane, batalionet partizane, e kështu me radhë.

Gjithashtu organizimi i një qëndrese të armatosur kërkon kushte e rrethana të caktuara. Është e pamundur të organizosh një lëvizje të armatosur në kohë paqeje, pasi edhe opinioni publik është ende i papjekur. Fashistët nuk e treguan fytyrën e tyre të vërtetë menjëherë. Në fillim pushtuesit italianë bënë shumë investime, sidomos në infrastrukturën rrugore, dhe për ndërtimin e tyre punësuan shumë punëtorë vendas. Kjo bëri që për një farë periudhe presioni ekonomik të lehtësohej dhe vëmendja të zhvendosej nga problemet e mprehta politike. Edhe reformat ekonomike që ndërmorën fashistët në dëm të popullsisë vendase u zbatuan gradualisht. Në këto kushte nuk ishte krijuar ende një konflikt i hapur mes pushtuesit dhe popullit shqiptar.

Por pas sulmit mbi Greqinë dhe pasojave që pati lufta Italo-Greke në stabilitetin dhe mirëqenien e qytetarëve shqiptarë, u bë fare e qartë se e ardhmja e Shqipërisë nuk mund të kishte vend për fashizmin. Jo pa arsye edhe ata që mbështetën më shumë LANÇ qenë zonat në jug të vendit, atje ku pasojat shkatërrimtare të luftës u ndjenë në mënyrë të drejtpërdrejtë.

Lufta e armatosur ishte e panevojshme. Pushtuesi u largua vetë nga Shqipëria. Ata nuk u dëbuan nga partizanët.

Qëndresa të armatosura kundër nazifashizmit pati në të gjitha vendet e pushtuara prej forcave të Aksit. Të gjitha forcat përparimtare u hodhën në aksion dhe diku më shumë, diku më pak, kryen veprime në kundërshti të hapur me pushtuesit dhe ideologjinë nazifashiste. Në vendet si Holandë e Belgjikë, ku kushtet për luftë të armatosur ishin të papërshtatshme, grupet antifashiste kryen vepra sabotazhi e spiunazhi në ndihmë të aleatëve. Ndërsa në vende si Ballkani perëndimor apo dhe Polonia, forcat antifashiste u shndërruan në ushtri të rregullta guerile, të cilat arritën të angazhojnë në luftime deri në divizione të tëra italiane e gjermane. Vetëm në Ballkan, në kulmin e tyre, ushtritë nacional-çlirimtare në Jugosllavi, Shqipëri e Greqi ngritën në luftë të armatosur rreth 1.2 milionë njerëz.

Të veçuara, asnjë nga këto forca nuk do të ndryshonte rrjedhën e luftës dhe as do të thyente ushtrinë e fuqishme naziste, e cila kishte rreth 300 divizione me 13.6 milionë ushtarë, apo edhe ushtrinë fashiste italiane që kishte 4 milionë ushtarë. Kjo ishte detyra e Aleatëve kryesorë si Bashkimi Sovjetik, Amerika e Britania. Por të gjitha bashkë ato ishin një ndihmesë, të cilën aleatët e vlerësuan si të rëndësishme përderisa i furnizonin me armatime dhe materiale të tjera luftarake. Vetë Çërçilli deklaroi se kushdo që do luftonte forcat e aksit do të konsiderohej si aleat dhe do të kishte mbështetjen e ushtrive aleate. Çdo aksion kundër ushtrive të Aksit ishte i vlefshëm. Këto nuk ishin fjalë boshe por u mbështetën me vepra konkrete. Edhe në Shqipëri erdhën misione britanike me qëllim mbështetjen e lëvizjes antifashiste këtu.

Në fakt edhe parulla e Frontit Nacional Çlirimtar ishte në përputhje të plotë me objektivat e aleatëve - luftë pa kompromis kundër forcave të aksit deri në çlirimin e plotë të vendit. Askush nuk deklaroi apo pretendoi se do të thyente ushtritë nazi-fashiste, apo tu vinte objektiv njësive partizane t’i ndiqnin pushtuesit deri në Romë e në Berlin. Përkundrazi, udhëheqja e FNÇ udhëzonte vazhdimisht që lufta partizane është një luftë guerile, se nuk duhej angazhuar armiku në luftime ballore, nuk duheshin mbrojtur territoret dhe se duhej të ruheshin forcat e gjalla. Udhëheqësit politikë e ushtarakë partizanë ishin plotësisht të ndërgjegjshëm që forcat guerile partizane nuk mund të mposhtnin e as të përballonin të gjithë fuqinë goditëse të ushtrive pushtuese. Objektivi i LANÇ ishte t'u shkaktonte atyre sa më shumë dëme dhe një gjendje të vazhdueshme pasigurie.

Nga ana tjetër, qëndresa e armatosur kishte edhe një qëllim tjetër akoma edhe më të rëndësishëm - ruajtjen e tërësisë territoriale dhe pavarësisë së shtetit shqiptar. Sado të fuqishme të ishin ushtritë italiane e gjermane, ato, prapë së prapë, ishin ushtri pushtuese që u futën në Shqipëri pa ftesën e shtetit shqiptar dhe si të tilla duhet të goditeshin ushtarakisht, qoftë edhe në mënyrë simbolike. Populli shqiptar duhet të tregonte publikisht kundërshtinë ndaj pushtimit të atdheut, ashtu siç kish bërë në 1912 dhe në 1920.

Një ditë lufta do të mbaronte dhe vendit duhet t’i dilte dikush për zot. Kush nuk mbron shtëpinë e tij, nuk e meriton atë dhe nëse nuk i vë dryn derës, do vi bota të të bëjë hesapet.

Zogu nuk organizoi asnjë qëndresë të armatosur, qoftë edhe në mënyrë simbolike. Ato pak xhepa që organizuan një mbrojtje ishin nisma spontane të grupeve të vogla të paorganizuara. Ndërsa qeveria e tij në mërgim nuk u konsiderua si përfaqësuese legjitime e vendit nga Britania e Madhe por u mënjanua dhe u la krejt në hije.

Qeveritë e njëpasnjëshme kolaboracioniste e përlyen edhe më shumë imazhin e prishur të Shqipërisë në arenën ndërkombëtare, e cila kishte marrë tashmë damkën e bashkëpunëtorit të fashizmit. Britania nuk bëri asnjë deklaratë për njohjen e pavarësisë së Shqipërisë deri në vitin 1942 dhe madje ia njohu Greqisë të drejtën e aneksimit të territoreve të pushtuara gjatë luftës Italo-Greke.

Aq më shumë e njollosën imazhin e shqiptarisë forcat e Ballit të cilat u kapën fort pas ëndrrës së gënjeshtërt të Shqipërisë së madhe, një ëndërr, të cilës do t’i vinte fundi sapo të mbaronte lufta dhe bënë krime kundër grekëve në Çamëri e serbëve në Kosovë në emër të shqiptarizmit. A nuk menduan vallë ballistët se ç’qëndrim do të mbanin pas lufte qeveritë greke e jugosllave!? Kush do t’i shlyente bëmat kriminale të këtyre “nacionalistëve” pa vizion!?

Pra, qëllimi i luftës së armatosur kundër nazifashizmit nuk ishte vetëm një çështje thjeshtë ushtarake e çlirimit të territorit, por edhe strategjike e gjeopolitike që do të bëhej faktor në vendosjen e fateve të Shqipërisë pas luftës. Në këto kushte detyra për t’i dalë zot vendit dhe për ta sjellë Shqipërinë në anën e Aleatëve i ra Frontit Nacional-Çlirimtar. FNÇ duhet të zgjidhte njëkohësisht edhe çështjen e luftës kundër pushtuesve, edhe të fateve të vendit të pasluftës. Dhe në fakt, falë FNÇ, pavarësia dhe lufta antifashiste e popullit shqiptar u njohën zyrtarisht nga të gjithë Aleatët, edhe pse çështja e damkës së bashkëpunëtorit të fashizmit do të rishfaqej sërish pas lufte, në konferencën e paqes në Paris, me insiativën e Greqisë dhe perandorisë britanike.

Si Balli Kombëtar, si FNÇ, që të dyja ishin lëvizje të armatosura antifashiste.

FNÇ ishte një organizatë politike me strukturë të përcaktuar qartë. Ajo drejtohej nga Këshilli i Përgjithshëm Antifashist Nacional-çlirimtar, i cili u zgjodh në konferencën e Pezës nga delegatë të të gjitha trevave shqiptare. Pushtetin e saj në terren FNÇ e ushtronte nëpërmjet këshillave nacional-çlirimtare, të cilat kishin gjithashtu për detyrë që të mbështetnin luftën antifashiste nacional-çlirimtare, komitetet e PKSH, komandat e qarqeve, etj. Në krahun ushtarak, FNÇ kishte nën komandën e saj me qindra njësite guerile që vepronin në qytete dhe dhjetëra çeta e batalione partizane që vepronin jashtë qyteteve, të cilat kryenin aksione të vazhdueshme të të gjitha llojeve kundër milicisë e ushtrisë fashiste dhe bashkëpunëtorëve vendas.

Njësitet guerile, çetat dhe batalionet funksiononin në bazë të një hierarkie komanduese ushtarake të rregullt nga lart-poshtë. Çdo njësi ushtarake e FNÇ kishte shtabin drejtues, i cili përbëhej nga komandanti, komisari politik dhe zëvendësit e tyre. Kjo strukturë komanduese ishte e njëjtë për të gjitha njësitë, pavarësisht numrit të partizanëve. Edhe një skuadër e vetme do të kishte një shtab prej katër vetash. Të gjitha njësitë e armatosura të FNÇ vepronin në bazë të udhëzimeve dhe objektivave strategjikë të udhëheqjes politike, zbatonin në mënyrë rigoroze urdhrat e komandave sipas hierarkisë, dhe i përmbaheshin vendimeve dhe vijës politike të FNÇ, të përcaktuar nga PKSH. Kjo do të thotë se çdo vendim ushtarak e politik i komandës duhet të merrej në mënyrë kolegjiale, me dakordësinë e të gjithë anëtarëve të shtabit. Kjo strukturë organizative e komanduese u trashëgua e u përsos edhe pas formimit të Shtabit të Përgjithshëm të UNÇSH në Qershor 1943 dhe krijimit të njësive të mëdha operative si brigadat, divizionet dhe korparmatat.

Njësitë partizane karakterizoheshin nga një disiplinë e rreptë drakoniane e sanksionuar me kod, e cila shërbente për të filtruar e për të mbajtur larg të gjithë personazhet me karakter të dobët e tendenca kriminale. Për këtë një ndihmesë themelore jepnin celulat komuniste të cilat duhet të ishin të pranishme në çdo njësi luftarake. Këto celula ishin përgjegjëse për ruajtjen e disiplinës, mbajtjen lart të moralit luftarak dhe zbërthimin teorik të zhvillimeve politike.

Nga ky këndvështrim Balli Kombëtar mbeti një organizatë amorfe, pa bosht e pa formë. Si nga aspekti i pushtetit politik ashtu dhe ai ushtarak Balli bëri disa tentativa për të imituar FNÇ por pa ndonjë sukses të qenësishëm. Në realitet funksioni i vetëm i këshillave të Ballit ishte që të pengonin përhapjen e FNÇ, ndërsa në aspektin ushtarak Balli mbeti në vend numëro. Organizata nuk arriti të shkojë përtej çetave të vogla me bazë fshati dhe nuk arriti asnjëherë të formojë një organ të mirëfilltë komandues. Çetat e Ballit nuk funksiononin sipas një strukture të rregullt komande ushtarake por sipas lidhjeve familjare dhe dëshirave personale të beut të fshatit, i cili shpesh herë e përdorte çetën për qëllime personale. Në varësi të pasurisë dhe rëndësisë politike, komandanti apo financuesi i çetës balliste mund të refuzonte urdhrat e udhëzimet e kryesisë së Ballit dhe të vepronte sipas një plani politik të vetin. Ndërsa në aspektin disiplinor, çetat e Ballit nuk kishin asgjë të sanksionuar me kod. Ai ishte në dorë të anëtarëve të saj, gjë që krijonte hapësira për futjen në njësitë e tyre të elementëve kriminalë, qëllim primar i të cilëve ishte plaçkitja.

Ndërkohë që FNÇ i kishte vënë vetes disa objektiva ushtarakë e politikë dhe punonte aktivisht për arritjen e tyre, Balli Kombëtar kishte për qëllim vetëm ruajtjen e status-quo-së dhe asgjë tjetër. Sido që të ishte situata politike, shqetësimi i tyre i vetëm ishte frika që PKSH mund të merrte pushtetin e të përmbyste sistemin shoqëror gjysmë feudal. Prandaj Balli Kombëtar nuk kishte dhe nuk kishte se si të kishte objektiv luftën kundër pushtuesit e të investohej në atë drejtim, pasi ky jo vetëm që nuk përbënte ndonjë rrezik për ta, por edhe i mbështeti. Për këto arsye Balli Kombëtar u etiketua nga PKSH si organizatë reaksionare, për shkak se veprimet e tyre politike e ushtarake vinin si reagim (reaksion) i veprimeve të FNÇ, me qëllimin e vetëm pengimin e zgjerimit të saj. Nëse përdorim terminologjinë e sotme, atëherë nëse veprimtaria e FNÇ do të cilësohej si proaktive, ajo Ballit Kombëtar do të cilësohej si reaktive.

Marrëveshjen e Mukjes e hodhi poshtë Enver Hoxha me kërkesë të Miladin Popoviçit.

Ky pretendim nuk është i bazur në dokumentacion real por në hamendësime dhe vazhdon të propagandohet si fakt. Deri tani unë nuk di të ketë një dokument ku të tregohet procesi i diskutimit për hedhjen poshtë të Marrëveshjes së Mukjes, por ajo që di me siguri është se as FNÇ e as PKSH nuk kanë marrë ndonjëherë vendime të kësaj shkalle në takime e kuvende mes udhëheqësve, pa bërë njoftime paraprake dhe pa pjesëmarrjen e gjerë të strukturave të PKSH. Balli nuk kishte struktura kolegjialë. PKSH kishte.

Kështu, në 8 prill 1942 u organizua Konsulta e Aktivit të PKSH, në të cilën u diskutua dhe u morën vendime mbi zgjerimi i lidhjes mes PKSH dhe popullsisë civile. Në 28 qershor 1942 u organizua Konferenca e Jashtëzakonshme e PKSH, në të cilën u diskutua dheu morën vendime mbi fraksionizmin brenda PKSH. Në 16 shtator 1942 u organizua Konferenca e Pezës, në të cilën u krijua Fronti Naciona-Çlirimtar. Në 17 mars 1943 u organizua Konferenca I e PKSH, në të cilën u diskutuan dhe u morën vendime mbi zgjerimi i luftës dhe marrëdhëniet me Ballin Kombëtar. Në 4 korrik 1943 u mbajt në Labinot mbledhja e Këshillit të Përgjithshëm të FNÇ, i cili vendosi krijimin e Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacional-Çlirimtare Shqiptare. Në 4 shtator 1943 u mblodh Konferenca II Nacional-Çlirimtare. Në konferencë u dënua zyrtarisht marrëveshja e Mukjes si një akt që cënonte parimet themelore të Konferencës së Pezës. Në 24 maj 1944 u mbajt në qytezën e Përmetit Kongresi I Antifashist Nacional-Çlirimtar i Shqipërisë. Kongresi zgjodhi Këshillin Antifashist Nacional-Çlirimtar (KANÇ) si trupin më të lartë legjislativ dhe ekzekutiv në Shqipëri, mori vendime të rëndësishme politike, etj.

Pra në historikun e vet të marrjes së vendimeve madhore, PKSH dhe veçanërisht Enver Hoxha i përmbaheshin në mënyrë strikte formatit të forumeve të mëdha publike e gjithëpërfshirëse, të cilat vinin si rezultat i një pune të gjerë e shteruese politike në të gjitha shkallët organizative të partisë. Kështu që, nga ky këndvështrim, bërja e një marrëveshjeje në mënyrë spontane, në një kuvend të fshehtë, vetëm me një pjesë të udhëheqjes, pa dijeninë e anëtarëve të partisë dhe pa një përpunim politik paraprak të gjithanshëm në të gjitha strukturat dilte tërësisht jashtë kësaj praktike.

Nga ana tjetër, nuk kishte se si FNÇ, organizata më e madhe dhe më e fuqishme ushtarakisht në vend të bënte marrëveshje kaq të befta e të pamenduara politike, të cilat, jo vetëm që do të kishin ndikim të thellë në mënyrën e veprimit të vetë organizatës dhe rezultatet të arritura deri në atë pikë, por edhe do ta vendosnin FNÇ në një plan të barabartë me Ballin, e ndoshta edhe nën hijen e tij, që s’kishte të krahasuar as për nga influenca politike as nga ajo ushtarake. Prandaj, marrëveshja e Mukjes u lind e vdekur që në gjenezë.

Për më tepër, FNÇ e kishte kritikuar shpesh Ballin Kombëtar se nuk po luftonte por po bënte demagogji politike. Në dokumente e proklamata shprehet qartë qëndrimi kritik që FNÇ kishte ndaj Ballit dhe thirrjet e vazhdueshme që kjo organizatë të angazhohej në luftë. E në fakt, takimi i Tapizës dhe më vonë Mbledhja e Mukjes ishin një favor që FNÇ po ua bënte oficerëve britanikë, të cilët kërkonin me ngulm një bashkëpunim mes të dy organizatave. Ishte majori britanik Stephan ai që e organizoi dhe mori pjesë në mbledhje. Nga dëshmitë e oficerëve britanikë del se edhe atyre po “u dilnin rrylat” duke i bërë thirrje Ballit që të angazhohej në luftë dhe këtë ata e bënë deri në momentin e fundit.

Në këtë mbledhje, delegatët e FNÇ duhet t’i bënin sërish thirrje Ballit që të linte mënjanë politikat sabotuese anti FNÇ, të angazhohej në luftime kundër pushtuesit dhe të inkuadrohej në FNÇ e jo të linin që Balli t'u bënte programe qeverisjeje. Si mund të pranonte FNÇ që ta udhëhiqte vallen Balli kur për vete nuk ishte aq sa gjysma e FNÇ!?

Apologjetët e Ballit pretendojnë se me presion të Miladinit, Enver Hoxha e anulloi marrëveshjen e Mukjes për shkak se aty përmendej Kosova e pavarur. Mirëpo çështja e Kosovës nuk ishte diçka që mund të zgjidhej në një kuvend në Mukje dhe as me deklarata politike të Ballit, të FNÇ, apo të gjithë shqiptarëve kudo në botë. Kosova i ishte dhuruar Serbisë në 1913 nga fuqitë e mëdha europiane me traktatin e Berlinit dhe kjo gjë nuk mund të ndryshonte pa mbështetjen e aprovimin e tyre (siç ndodhi realisht në vitin 2008).

Edhe pretendimi tjetër se Kosova në atë periudhë ishte e Shqipërisë dhe se nuk duhej lëshuar, ishte absurd. Gjatë pushtimit fashist nuk u formua Shqipëria etnike, por u zgjerua perandoria italiane, një perandori të cilës, tashmë, i kish ardhur fundi. Ndërsa gjatë pushtimit nazist Shqipëria e pavarur etnike ishte një entitet i përkohshëm kuisling në shërbim të ushtrisë naziste, që në sytë e aleatëve nuk kishte aspak legjitimitet. Pra, realisht, Kosova nuk u bë asnjëherë pjesë e Shqipërisë.

Por ta zëmë se FNÇ do të binte dakord për çështjen e Kosovës, me çfarë forcash do ta mbronte Balli Kombëtar Kosovën!? Kush do t’i dilte përballë ushtrisë partizane jugosllave, e cila deri në fund të luftës numëronte 1 milionë luftëtarë? Në kulmin e vet më të mirë, FNÇ arriti në rreth 70,000 partizanë. Ja ta zëmë se forcat e tjera do të shtonin edhe ato nja 10,000 luftëtarë. Sa sukses do kishin këta kundër ushtrisë jugosllave? Kush do t’i furnizonte me armatime? Cili nga Aleatët do ta mbështeste pavarësinë e Kosovës dhe cili do t’i dilte në mbrojtje!? Cili nga Aleatët i doli konkretisht në mbrojtje Kosovës pas luftës? Askush. Autoriteti i Jugosllavisë qe i padiskutueshëm dhe madje në takimin Rusvelt - Çërçill - Stalin në Jaltë diskutohej nëse kjo do të “gllabëronte” apo jo edhe Shqipërinë.

Kosova nuk mund të bëhej e pavarur me deklarata në letër, dhe FNÇ, ndryshe nga Balli, nuk bënte deklarata kot, sa për propagandë, sepse, ndryshe nga Balli, FNÇ merrte vendime që ishin në përputhje me politikën e Aleatëve dhe për aleatët Kosova nuk ishte fare në axhendë. Prandaj, për të përmirësuar pozitën e shqiptarëve në Jugosllavinë e pasluftës, FNÇ bëri thirrje që kosovarët të ngriheshin në luftë kundër pushtuesit dhe të bashkëpunonin me lëvizjen antifashiste jugosllave, gjë që për arsye objektive nuk u realizua, por të paktën u kompensua pjesërisht me ndihmën e FNÇ.

FNÇ ndoqi të njëjtën politikë edhe me minoritetin çam në Greqi dhe atë grek në Shqipëri. FNÇ dhe ELASi* grek ranë dakord që Çamëria do të ishte nën administrimin e ELAS, ndërsa minoriteti grek në Shqipëri do të qëndronte nën administrimin e FNÇ. Në këtë mënyrë do të respektoheshin kufijtë shtetërorë të para luftës, duke mos krijuar precedentë pretendimesh të bazuar në politikat nazifashiste. Kur EDES-i** i Zervasit*** bëri tentativë për të krijuar një organizatë antifashiste minoritare të pavarur nga FNÇ të quajtur MAVI, ajo u likuidua shpejt nga FNÇ dhe ELAS nuk bëri asnjë protestë kundër këtij veprimi. Minoritarët grekë në Shqipëri i ingranuan në UNÇSH si pjesëtarë të grupit të katërt të Theollogos, të Zonës I Operative Vlorë-Gjirokastër, në batalionet partizane "Thoma Lulo", "Thanas Ziko" dhe "Lefter Talo", të cilat më vonë formuan Brigadën XIX Sulmuese. Në këtë brigadë u fut edhe batalioni “Çamëria” dhe disa njësi me ushtarë italianë. Kjo njësi u quajt brigada e vëllazërisë.

* ELAS - Ushtria Nacional Çlirimtare Greke.

** EDES - Liga Nacional Republikane Greke.

*** Napoleon Zerva, autori i masakrës dhe dëbimit të çamëve.

FNÇ nuk luftoi kundër pushtuesit por vetëm kundër Ballit. Ajo bëri luftë vëllavrasëse, luftë civile.

Aksionet mësymëse dhe mbrojtëse të njësive partizane përgjatë gjithë luftës numërohen me mijëra dhe këto janë pohuar edhe nga oficerët e misioneve britanike, por edhe nga partizanët italianë në Shqipëri. Që nga atentatet e sabotimet në qytete, tek pritat dhe prerjet e linjave telefonike në rrugët e komunikimit, e deri tek operacionet e mirëfillta mësymëse në sipërfaqe me mijëra kilometra katrorë, njësitë partizane ishin shumicën e kohës të angazhuara në luftime të të gjitha llojeve me forcat pushtuese, qofshin këto fashiste apo naziste. Në disa prej këtyre aksioneve kanë marrë pjesë edhe disa nga çetat e Ballit e të Abaz Kupit, kryesisht gjatë periudhës së pushtimit italian. Nëse dikush dyshon për vërtetësinë e aksioneve partizane, mjafton t’i referohemi listave të operacioneve spastruese të ushtrive pushtuese që të kuptojmë shkallën e angazhimit të tyre me njësitë partizane.

Betejat kryesore të njësive partizane janë ajo e Pezës, Mallakastër-Shpiragut, Selenicës, Voskopojës, Përmetit e Gjormit gjatë pushtimit fashist, operacionet naziste të dimrit dhe qershorit, të cilat zgjatën me muaj, beteja për Tiranën, beteja për Mirditën, Pukën, Lezhën, Tropojën dhe Shkodrën, mësymja në Kosovë, Mal të Zi e Sanxhak, etj. Në të gjithë këtë gamë luftimesh, përplasja me forcat e Ballit dhe bajraktarët e Shqipërisë së veriut filloi kryesisht gjatë operacioneve antipartizane të nazistëve në dimrin e vitit 1943. Ato u rekrutuan si mercenarë nga ushtria gjermane për të shërbyer si forca ndihmëse: udhërrëfyes, mbrojtje të krahëve të kolonave naziste, postëroja, etj. Këto forca ishin furnizuar me armatime, ushqime e veshmbathje nga ushtria gjermane dhe qarkullonin lirshëm nëpër territorin ku zhvillohej operacioni, shpesh herë të përforcuara me kompani gjermanësh. Për të gjitha këto ekzistojnë dokumente, listë pagesa e lista furnizimesh dhe padyshim me mijëra dëshmi individuale. Madje, vetë shefi i misionit britanik pranë Shtabit të Përgjithshëm të UNÇSH, Gjeneral Brigadier Edmund Dejvis, u zu rob në Çermenikë nga një çetë balliste, e cila e dorëzoi pastaj të gjallë tek ushtria gjermane.

Sa herë që forcat partizane detyroheshin të tërhiqeshin nga një territor i caktuar për shkak të presionit të lartë të ushtrisë gjermane, vendin e tyre e zinin menjëherë forcat e Ballit, të cilat shpesh herë kryenin vepra kriminale ndaj popullsisë, që nga vjedhjet e pasurisë e deri tek hakmarrjet personale, sidomos ndaj anëtarëve të këshillave nacional-çlirimtare ose mbështetësve të njohur të FNÇ. Ndonjëherë konflikte personale kishte edhe mes banorëve të një fshati, kur disa familje ishin mbështetëse të Ballit ndërsa disa të tjera të FNÇ. Kështu që për të rivendosur pushtetin e këshillave nacional-çlirimtare në këto zona e për të vazhduar më tej luftën kundër pushtuesit, forcat partizane duhej më parë të spastronin territorin nga forcat e Ballit.

Mirëpo duke qenë që çetat e Ballit kishin më shumë fizionominë e bandave pa kokë se sa të njësive të mirëfillta ushtarake, zakonisht luftimet mes tyre dhe njësive partizane ishin shumë të shkurtra dhe përfundonin pothuajse gjithnjë me tërheqjen kaotike të ballistëve. Jo rrallë herë, për shkak të mungesës së eksperiencës luftarake, ballistët shtroheshin në darka në shtëpitë e fshatarëve, pa vënë roja e pa organizuar perimetra mbrojtës, të bindur se njësitë partizane të zonës ishin asgjësuar, dhe kur partizanët rrethonin fshatin, këta kapeshin krejt në befasi dhe largoheshin të çorientuar, duke u hedhur nga dritaret e duke u larguar nëpër ferra. Në ikje e sipër ata shpesh linin prapa furnizimet me municione e veshmbathje. Këto nuk janë skenarët e filmave të kinostudios por ngjarje të vërteta të dokumentuara.

Përveç ndonjë rasti të rrallë, forcat partizane nuk u viheshin forcave balliste këmba-këmbës dhe këta përgjithësisht shpëtonin të gjallë. Ndonjëherë çeta të veçanta të ballit, për shkak të mungesës së eksperiencës ushtarake, janë kapur të gjithë rob dhe përveç komadantit të çetës, i cili ishte zakonisht një person me influencë poilitike dhe që shkonte në gjyqin ushtarak (dhe pushkatohej), pjestarët e tjerë të çetës balliste liheshin të lirë, madje me gjithë pushkë. Kjo taktikë rezultoi shumë e suksesshme në përhapjen e opinionit pozitiv për partizanët tek fshatarët dhe shumë ish-ballistë u inkuadruan në njësitë partizane me vullnetin e tyre të lirë.

Por ka pasur edhe raste kur forcat partizane kanë rënë në prita të ballistëve apo krerëve të tjerë lokale dhe kanë pësuar humbje të mëdha. Të tilla kanë qenë rasti i përplasjes së Brigadës II Sulmuese në Çermenikën e Zezë, me forcat balliste të armatosura me mitralozë gjermanë, në të cilën dhanë jetën shumë partizanë, rasti i Qarrishtës, po në Çermenikën e zezë ku forca të Ballit i zunë pritë praparojës së Brigadës I Sulmuese dhe vranë 20 partizanë, rasti i Polisit, në malin e Polisit, ku për shkak të një prite të organizuar nga forcat e Ballit dhanë jetën 30 partizanë, apo dhe rasti në Fushë Alie, në Dibër, ku u vranë 19 partizanë të Brigadës IV Sulmuese.

Të gjitha ato djegiet e shtëpive, vrasjet dhe sekuestrimet e pasurive për të cilat flasin dje dhe sot mbështetësit e Ballit, i referohen vetëm krerëve ballistë famëkeq apo bajraktarëve të një zone të caktuar dhe shtëpive të tyre. Këta ishin zakonisht individë të pasur e të fuqishëm, përfaqësues të klasës sunduese, që kishin abuzuar me pushtetin e tyre, kishin kryer krime, i kishin shkaktuar dëme UNÇSH dhe kishin fituar urrejtjen e popullsisë së krahinës.

Apologjetët e Ballit, shpesh herë përpiqen të gjejnë justifikime teknike e ligjore për të mohuar bashkëpunimin e Ballit dhe disa bajraktarëve në veri me pushtuesin nazist, sidomos kur vjen puna tek Mithat Frashëri. Mirëpo siç thotë ajo shprehja, djalli fshihet tek detajet. Edhe nëse nuk gjendet ndonjë shkresë konkrete me firmën e Mithatit (në këtë moment nuk kam shumë informacion për këtë çështje), faktet dhe dëshmitë e kohës flasin vetë. Së pari, udhëheqja e Ballit ishte e vendosur në qytete, në vende që njiheshin plotësisht nga ushtria gjermane. Sy dyti Balli botonte një gazetë, e cila qarkullonte lirshëm në territoret e pushtuara. Së dyti, as Mithati e as ndonjë udhëheqës tjetër i Ballit nuk nxori ndonjëherë ndonjë deklaratë ku t’i bënte thirrje forcave e Ballit të mos bashkëpunonin me ushtrinë gjermane, nëse marrim për të mirëqenë pretendimin se vetëm disa prej tyre u angazhuan në bashkëpunim me nazistët.

Bashkëpunimi i forcave balliste me gjermanët nuk ishte një episod i izoluar diku në ndonjë fshat të humbur por një aktivitet me kohë të plotë. Këto forca u gjendën pranë kolonave naziste edhe gjatë operacionit të dimrit, edhe gjatë atij të qershorit, edhe gjatë veprimeve për çlirimin e Shqipërisë së veriut e në vazhdim, deri në shpartallimin e plotë të organizatës. Balli nuk e fitoi asnjëherë mbështetjen e gjerë të popullsisë sepse bashkëpunimin me nazistët e bënë në dritë të diellit e për sytë e gjithë botës.

Ushtria Nacional-Çlirimtare u mbështet financiarisht dhe luftoi vetëm në sajë të furnizimeve britanike. Ishin britanikët që e ngritën luftën në Shqipëri.

Njësitet guerile që vepronin në qytetet kryesore filluan të organizoheshin në dhjetor të vitit 1941. Çetat partizane që vepronin në fshat filluan të organizohen në janar të vitit 1942. Misioni britanik erdhi në Shqipëri në prill të vitit 1943. Batalionet partizane filluan të organizohen në maj të vitit 1943. Dhe ngarkesa e parë britanike për UNÇSH është parashutuar në 27 qershor të vitit 1943. Pra, kur britanikët sollën furnizimin e parë me avion, rezistenca e armatosur kishte plot një vit e gjysmë që gëlonte. Njësitet guerile dhe çetat kishin kryer aksione të shumta dhe ishin përballur me shumë operacione fashiste ndëshkimi. Nëse ushtrinë partizane na e paskan ngritur në këmbë furnizimet britanike, me çfarë armësh e municionesh kishin luftuar partizanët deri në qershor të vitit 1943? Me guraleca?

Por, edhe kur filluan furnizimet britanike, ato ishin të mjaftueshme vetëm sa për inaugurimin e Brigadës 1 Sulmuese pasi sapo të fillonin luftimet e para, furnizimet do të mbaroheshin. Është e vërtetë që britanikët sollën vazhdimisht furnizime luftarake, deri në përfundim të luftës, por shifrat e tonazhit flasin qartë, dhe ata vetë e pranojnë, se nuk qenë asnjëherë të mjaftueshme për të mbajtur të gjithë UNÇSH në këmbë. Furnizimet britanike nuk u bënë asnjëherë faktor vendimtar në sukseset e UNÇSH. Kjo sepse britanikët nuk donin që në Shqipëri të triumfonte FNÇ, sepse kjo binte ndesh me interesat greke në rajon, paçka se këtij qëllimi nuk ia arritën dot.

Ushtria naziste gjermane ishte kalimtare dhe do të largohej. Lufta ndaj ushtrisë gjermane solli vetëm shkatërrim dhe vdekje.

Sikur ushtria naziste gjermane të kishte hyrë një të hënë të shtatorit 1943 dhe të kishte dalë të dielën e po asaj jave, atëherë do mund të thonim se ishte vërtetë kalimtare dhe ndoshta nuk do kish qenë nevoja të luftohej. Mirëpo ushtria naziste hyri në shtator të vitit 1943, kreu masakra kundër ushtarëve italianë që ishin dorëzuar, zaptoi shtetin shqiptar në të gjitha hallkat, vendosi në krye të tij një qeveri kuislinge tërësisht në funksion të interesave të veta politike e ushtarake, zaptoi minierat dhe çdo pasuri tjetër që i konsideronte të rëndësishme për zhvillimin e luftës dhe doli nga Shqipëria me luftë në 29 nëntor të vitit 1944.

Pra ushtria naziste ndenji në Shqipëri më shumë se një vit dhe gjatë kësaj periudhe e bëri Shqipërinë de facto aleaten e saj, një veprim që njolloste edhe më shumë imazhin e kompromentuar të vendit kur u pushtua nga Italia fashiste dhe u bë platformë e pushtimit të Greqisë. Nëse gjatë pushtimit italian Shqipëria mund të justifikohej teknikisht se çdo veprim i imponohej nga pushtuesi fashist, me njohjen zyrtare të pavarësisë nga pushtuesi gjerman dhe lidhjen e marrëveshjeve të bashkëpunimit, Shqipëria po bëhej bashkunëtore e Aksit me vullnetin e saj të plotë. Po hynte, si të thuash, në “gjynah” me këmbët e veta.

Këto veprime mund të mos kishin ndonjë domethënie shumë të madhe në skenën e brendshme politike, por në atë ndërkombëtare ato mund t’i jepnin shkelmin pavarësisë së vendit një herë e përgjithmonë. Nuk do pyeste kush nëse qeveria kuislinge shqiptare e kishte apo nuk e kishte me gjithë mend bashkëpunimin me gjermanët dhe se halli i saj kryesor na paskësh qenë jeta dhe pasuria e shqiptarëve. Në kushtet e një lufte gjakatare me përmasa globale ku njerëzit vdisnin çdo ditë si morrat, Shqipërisë do t’i mbetej vetëm damka e bashkëpunëtorit nazist dhe në konferencën e paqes në Paris çështja e zhdukjes së saj si shtet do të merrej e mirëqenë.

Nga ana tjetër, të mbash një ushtri guerile me dhjetëra mijëra luftëtarë vullnetarë në këmbë nuk është si të mbash një kope dhensh, të cilat mund t’i fusësh e t’i nxjerrësh nga gardhi kur të duash dhe sa herë të duash. Ushtria Nacional-Çlirimtare ishte krijuar mbi parimin e luftës pa kompromis kundër pushtuesit dhe misioni i saj nuk mund të mbaronte me kapitullimin e Italisë. Qindra mijëra njerëz, në qytet e në fshat, ia kishin besuar këtë mision FNÇ dhe ishin investuar politikisht, ekonomikisht e madje edhe me jetën tyre për arritjen e qëllimit përfundimtar, çlirimin e plotë të atdheut. Kështu që pa u arritur ky qëllim nuk mund të kishte paqe me pushtuesin dhe bashkëpunëtorët e tij.

Për më tepër, në luftë nuk filozofohet por veprohet. Prestigji dhe autoriteti i një ushtrie dallohet në përpjekje me armikun, paçka se kjo do të thotë edhe humbje në jetë njerëzish. Atje ndahet shapi nga sheqeri. Sa më i madh e i fuqishëm armiku, aq më i madh prestigji dhe autoriteti i atij që i reziston. Edhe pse sot mund të mos na pëlqejë, ky është parimi mbi të cilin ka funksionuar njerëzimi që në gjenezën e vet dhe në atë periudhë ky parim po shprehej në formën më agresive dhe më gjakatare të tij.

Nëse FNÇ dhe UNÇSH do t’i ishin përmbajtur pozitës oportuniste të “kapitullimit” përpara perspektivës së paqes me pushtuesin nazist, atëherë atje do të kish marrë fund çdo gjë dhe i gjithë investimi në organizimin e luftës antifashiste nacional-çlirimtare do të shumëzohej me zero. E gjithë bota po ziente nga konflikti i armatosur dhe populli shqiptar ishte gjendur sërish në mes hijenash. Nëse shqiptarët nuk do nxirrnin dhëmbët për të mbrojtur të drejtën e tyre për ekzistencë, atëherë i gjithë mundi dhe jetët e dhjetëra mijëra njerëzve që kishin luftuar për pavarësinë e Shqipërisë do kishte shkuar dëm. Lufta e pavarësisë, luftërat kundër shovinizmit serb e grek, lufta e 1920 dhe çdo sakrificë tjetër që shqiptarët kishin bërë për liri deri në atë pikë do të humbiste krejt vlerën.

Parimi i mos përzierjes në luftë ndaj pushtuesit nazist me pretekstin e “ushtrisë kalimtare” nuk mund t’i shkonte përshtat veçse udhëheqjes së Ballit, e cila llogaritë i bënte në tavolinë dhe strategjitë nga kolltuku. Balli nuk u investua kurrë në krijimin e një force të fuqishme luftarake “nacionaliste” dhe kur pa që në përpjekje me ushtrinë naziste UNÇSH po kalitej e po forcohej dita-ditës, i leverdistë të deklaronte se zemra i qante për Shqipërinë që po vuante nga rrënimi e shkatërrimi…. Deri në momentin që i erdhi laku në fyt, se me të parë që po i ikte mundësia për të marrë pushtetin me deklarata, e pa të përshtatshme që të bëhej palë me pushtuesin dhe të kontribuonte drejtpërdrejtë në rrënimin dhe shkatërrimin e vendit.

Ushtria partizane ka kryer krime kundër popullsisë civile.

Lufta Antifashiste Nacional-Çlirimtare zgjati rreth 4 vjet. Në të morën pjesë mbi 70,000 njerëz të organizuar në njësi të shumta, të cilët u angazhuan në mijëra aksione luftarake kundër dy pushtuesve të ndryshëm, njëri më agresiv se tjetri, dhe bashkëpunëtorëve të tyre vendas. Në gjithë ato përplasje të armatosura, si rezultat i të cilave humbën jetën disa mijëra të rinj e të reja antifashiste, mund të themi me bindje të plotë se rastet kur nga ana e njësive partizane janë shkaktuar incidente të padëshiruara ose veprime kriminale, numërohen me gishtat e dorës. Aq të pakta janë.

Njësitë partizane në të gjitha shkallët karakterizoheshin nga një disiplinë e rreptë drakoniane dhe veprimet hakmarrëse apo krimet ndaj popullsisë ishin kategorikisht të ndaluara me kod. Ka disa raste kur individë të caktuar janë dënuar nga gjykatat partizane për vjedhje e veprime të tjera që dilnin jashtë kodit të disiplinës partizane. Madje, për këtë çështje, celulat e PKSH në çdo njësi organizonin seminare e trajnime të vazhdueshme ku diskutohej rëndësia strategjike e disiplinës në ushtri dhe sjelljes korrekte ndaj popullsisë civile, një strategji që kishte ndikim të drejtpërdrejtë në suksesin e LANÇ dhe mbështetjen që kjo merrte nga popullsia civile.

N.q.s njësitë partizane do t’i binin Shqipërisë kryq e tërthor duke ekzekutuar e duke masakruar njerëz të pafajshëm, atëherë LANÇ do të kishte dështuar që në djep. Lufta partizane nuk mund të mbijetonte pa mbështetjen e popullsië civile. Ishte pikërisht kjo e fundit që i furnizonte njësitë partizane me baza, ushqime, veshmbathje e ndonjëherë edhe me para. Kështu që ruajtja e imazhit të pastërtisë e drejtësisë përpara syve të popullsisë civile ishte një çështje kardinale për udhëheqjen e FNÇ dhe asaj i kushtohej një vëmendje të veçantë.

Megjithatë, përveç disa incidentenve të padëshiruara, të cila janë dënuar nga udhëheqja e FNÇ, siç ishte për shembull vrasja e 67 ballistëve në Lushnje nga partizanët e Brigadës I Sulmuese, ka pasur edhe raste kur individë të caktuar janë ekzekutuar me paramendim. Përgjithësisht dënimet e këtyre individëve janë dhënë me vendim të gjykatave partizane, ose me vendim të komiteteve të PKSH në qytete dhe janë ekzekutuar nga partizanët ose njësitet guerile. Dënimet e këtyre personave janë të dokumentuara.

Por këta nuk ishin njerëz civilë dosido. Në qytete këta persona zakonisht shërbenin si informatorë ose si punonjës të administratës e milicisë dhe me veprimtarinë e tyre i kishin shkaktuar LANÇ-it dëme të mëdha në njerëz. Ndërsa në fshat, personat që kanë marrë dënime kapitale kanë qenë kryesisht njerëz të pasur e me pushtet që kryenin krime ndaj popullsisë civile dhe përfaqësuesve të FNÇ e partizanëve të thjeshtë ose akte sabotazhi kundër LANÇ, si dhe kriminelët ordinerë. Për vetë kushtet e rrathanat, është e pashmangshme që ndërmjet këtyre të dënuarve mund të ketë pasur edhe njerëz që nuk i kanë merituar masat ekstreme ose që janë sakrifikuar për shkak të gjaknxehtësisë.

Veprimet e Xhafer Devës dhe kuislingëve të tjerë janë të justifikuara.

Ky është një mendim që vjen kryesisht nga shqiptarët në ish-jugosllavi dhe që bazohet mbi parimin se antiserbizmi e antisllavizmi justifikojnë dhe legjitimojnë absolutisht gjithçka, përfshi bashkëpunimin me pushtuesit nazifashist dhe aktet kriminale kundër popullsisë civile. Mbështetësit e këtij këndvështrimi e kanë të pamundur të mos i gëzohen atyre pak viteve të “Shqipërisë etnike” e cila na paskësh qenë realizimi i ëndrrës së popullit për bashkimin e trojeve shqiptare. Dhe në fakt unë i mirëkuptoj ata, deri diku. “Shqipëria etnike” e nazifashizmit ishte vërtetë një ëndërr. Një nga ato ëndrrat e gjumit të rëndë që janë shumë të bukura por zgjasin vetëm pak sekonda. Mirëpo ëndrrat janë të gënjeshtërta dhe pjellë e fantazisë. Ashtu siç ishin edhe politikat e Xhafer Devës me shokë.

Koncepti i bashkimit të trojeve shqiptare nuk ka qenë asnjë herë një projekt kriminal që do të realizohej mbi kufomat e nazifashizmit dhe nuk mund të vinte kurrë prej nacionalistëve të verbër ekstremistë apo me ndihmën e armiqve të të gjithë njerëzimit. Bashkimi i trojeve ka qenë dhe vazhdon të jetë një aspiratë e popullit shqiptar për vetëvendosje, liri e prosperitet dhe mund të jetë vetëm fryt i punës së patriotëve vizionarë e largpamës.

Apologjetët e Xhafer Devës dhe qeverive kolaboracioniste na ftojnë t’i shohim këto personazhe sipas rrethanave të kohës. Dhe kanë shumë të drejtë. Çdo personazh duhet gjykuar sipas kohës. Kështu në fillim të nëntorit të vitit 1944, koha kur Xhafer Deva mori postin e ministrit të brendshëm, ushtria naziste gjermane ishte thyer keqas nga Bashkimi Sovjetik dhe po tërhiqej përgjatë gjithë frontit pa asnjë shpresë për të rimarrë iniciativën luftarake. Disfata e Stalingradit ishte tashmë diçka e ditur. Ndërkohë forcat amerikane e britanike kishin çliruar të gjithë Italinë e jugut dhe po i afroheshin Romës. Në fund të nëntorit 1943 përfaqësuesit e Aleatëve, Çurçilli, Rusvelti dhe Stalini, tre fuqitë e padiskutueshme botërore, zhvilluan konferencën e Teheranit, në të cilën u vendos hapja e një fronti të dytë në Europë, frontit perëndimor.

Në muajt në vazhdim ushtritë naziste ishin në tërheqje masive në të gjitha frontet dhe disfata që po pësonin ishin të njëpasnjëshme. Në qershor të vitit 1944 Aleatët zbarkuan në Francë. Tani unë kam shumë kureshtje të di, si e arsyetoi Xhafer Deva me shokë, dhe si e arsyetojnë sot apologjetët e tij, që në këto rrethana, kur gjermania naziste i kishte muajt e numëruar, ajo mund të ishte kumbarë e ëndrrës së popullit shqiptar, bashkimit të trojeve dhe krijimit të Shqipërisë etnike!? Çfarë vlere mund të kishte kjo aleancë përveçse të njolloste imazhin e shqiptarëve si bashkëpunëtorë të nazizmit!? Sa, mendonin ata, se do të zgjaste kjo ëndërr dhe kush do ta mbështeste pasi pushtuesit nazistë të largoheshin nga Ballkani!? Ç'vlerë kishte për shqiptarët një ëndërr që u tret më shpejt se kripa në ujë!?

Partizanët shkuan në Kosovë për të vrarë rezistencën shqiptare dhe për t’ia dorëzuar Kosovën serbit.

Kosova ishte e Serbisë dhe këtë nuk e luante topi. Atë ia kishin dhuruar asaj fuqitë e mëdha europiane dhe pas lufte të gjitha ndryshimet e kufijve në Ballkan të bëra nga nazifashizmi do të hidheshin poshtë nga Aleatët. Jo Enver Hoxha, por edhe vetë Stalini të ndërhynte, ajo prapë së prapë do t’i mbetej Serbisë. Kosova kishte përfunduar në duart e shtetit shqiptar thjeshtë pë inerci të interesave naziste dhe asnjë nga aletatët nuk e kishte Kosovën, madje as vetë Shqipërinë, në axhendën e tyre politike. Kështu që çfarëdo që të bënin shqiptarët, si më këtë anë, si në atë anë kufirit, ata nuk do ta ndryshonin dot fatin e saj.

Por Kosova kishte edhe një problem tjetër shumë serioz. Një problem që e kishte edhe Çamëria. Për arsye objektive, në Kosovë nuk kishte një lëvizje të mirëfilltë antifashiste shqiptare. Dhe mungesa e lëvizjes antifashiste, kombinuar me veprimet e nacionalistëve shqiptarë, si p.sh. bashkëpunimi i qeverisë kuislinge me nazifashistët, formimi i Divizionit SS Skanderbeg dhe krimet që kreu ndaj popullsisë civile e çifutëve, e fuste Kosovën dhe popullsinë shqiptare në listën e bashkëpunëtorëve të nazifashizmit, gjë që nacionalistët serbë do ta shfrytëzonin për të shpënë më tej planet e tyre antishqiptare.

Tito ishte diktator por ishte edhe i zgjuar, sidomos për çështje të balancave brenda Jugosllavisë. Si kroat që ishte, ai e njihte shumë mirë rrezikun shovinist serbomadh dhe problemet që mund të shkaktonte si në Kosovë, ashtu edhe gjetiu. E për këtë arsye udhëheqja e PKJ planifikoi një sërë masash, të cilat i vuri në zbatim përgjatë disa dekadave, qëllimi i të cilave ishte mbytja e qarqeve serbomadhe dhe shpërbërja e Serbisë imperialiste. Këto masa filluan në Kosovë, kur Shtabi i Përgjithshëm i UNÇJ i kërkoi Shtabit të Përgjithshëm të UNÇSH që të ndërhynte ushtarakish në Kosovë, Mal të Zi e Sanxhak për të luftuar atje kundër ushtrisë naziste dhe kolaboracionistëve shqiptarë dhe për të paqtuar të gjitha trevat ku banonin shqiptarët. Në këtë mënyrë shmangej ndërhyrja e njësive serbe të UNÇJ në Kosovë, të cilat, të mbrujtura me ndjesinë e hakmarrjes, do të bënin atje masakra të njëpasnjëshme, ndoshta disa herë më të rënda se ajo e Tivarit dhe të ngjashme me atë të Çamërisë, dhe i vihej kufi nacionalizmit serb.

Të tjera masa që ndërmori Tito për mbytjen e imperializmit serb ishin themelimi i Republikës së Maqedonisë, territor që dikur Serbia e konsideronte si territor të sajin dhe krijimi i provincave autonome të Kosovës e Vojvodinës, ngritja e universiteti shqiptar të Prishtinës, etj. Natyrisht, kërkesa për ndërhyrjen e UNÇSH në Kosovë lidhej edhe me planet e Titos për përfshirjen e Shqipërisë si republikë jugosllave, por me sa duket udhëheqja e PKJ ka menduar që me një gur të vrasë dy zogj.

Partizanët nuk kanë bërë “aq shumë” luftë sa ç'pretendojnë.

Njësitë partizane kanë bërë aq luftë sa ua lejonin rrethanat: numri i partizanëve të armatosur, sasia e municionit, llojet e armëve, fuqia e kundërshtarit, kapaciteti logjistik, terreni, sipërfaqja e operacionit, moti, sasia e ushqimit dhe veshëmbathjeve e shumë faktorë të tjerë që përcaktojnë rrjedhën e luftimeve dhe suksesin në fushëbetejë. Shtabet e njësive partizane ishin shumë të pregatitura dhe planifikonin çdo aspekt të aksionit me kujdesin më të madh, në mënyrë që të arrihej suksesi, të ruheshin forcat e gjalla dhe të bëhej tërheqja në kohën e duhur.

Në asnjë dokument apo material historik nuk është pretenduar ndonjëherë që partizanët të kenë bërë më shumë luftë nga ç’kanë pasur mundësi të bëjnë apo që të kenë arritur rezultate të paarritshme. Nqs objektivi ushtarak ishte një postrojë me 20 armiq, atëherë përgatitjet bëheshin për 20 armiq. Nëse objektivi ushtarak ishte garnizoni i një qyteti, si psh ai i Përmetit, atëherë në luftime angazhoheshin aq forca sa ç’duheshin për të mposhtur garnizonin e një qyteti, e kështu me radhë.

Në të gjitha botimet që flasin për luftën partizane tregohen vështirësitë dhe sfidat e jashtëzakonshme me të cilat përballeshin partizanët, sidomos furnizimi me armë e municione, strehimi, ushqimi e veshëmbathja dhe marshimet e gjata me kilometra në acarin e dimrit apo zhegun e vapës.

Disa nga pikat kulmore të LANÇ dhe sukseset më të mëdha të UNÇSH konsiderohen pikërisht përballimet me sukses të operacioneve fashiste e naziste dhe aftësia e UNÇSH për të rimarrë iniciativën e për tu hedhur në kundërmësymje. Pra krenaria më e madhe e UNÇSH ka qenë pikërisht aftësia për t’i mbijetuar presionit të jashtëzakonshme të ushtrisë naziste gjermane. Kjo është një krenari modeste që evidentohet nëpërmjet vlerësimit të forcave të kundërshtarit.

Sllavo-komunistët toskë sulmuan veriun nacionalist dhe kryen atje masakra.

Grupet komuniste që morën pjesë në themelimin e Partisë Komuniste Shqiptare ishin Grupi i Shkodrës, Grupi i Të Rinjve dhe Grupi i Korçës. Figura komuniste si Zef Mala, Qemal Stafa, Vasil Shanto, Vojo Kushi, Branko Kadija, Jordan Misja, e madje edhe heronjtë e Vigut, ishin të gjithë nga Shkodra. Gjithashtu çetat e para partizane janë formuar mbi lumin Shkumbin. E tillë është çeta e Pezës nën udhëheqjen e Myslim Pezës, çeta e Dibrës nën udhëheqjen e Haxhi Lleshit dhe çeta e Martaneshit nën udhëheqjen e Mustafa Xhanit.

Edhe pse LANÇ gjeti mbështetjen më të madhe në jug të vendit, zonat antifashiste në veri nuk munguan. Të tilla kishte në Dibër, në Tropojë, në Shkodër, në Krujë, në Martanesh, Çermenikë e Pezë, të gjitha këto krahina mbi lumin Shkumbin. Edhe disa nga operacionet më të egra fashiste e naziste janë zhvilluar në veri. Të tilla kanë qenë operacioni në Reç të mbishkodrës, në të cilën morën pjesë edhe forcat balliste. Operacionet fashiste në Pezë, etj.

Edhe dy nga brigadat e para janë formuar mbi lumin Shkumbin. Brigada e II Sulmuese u formua në Çermenikën e bardhë, ndërsa Brigada III Sulmuese u formua në fshatin Arbanë pranë Tiranës. Disa nga operacionet më të egra naziste janë zhvilluar mbi lumin Shkumbin kundër këtyre brigadave dhe njësive vullnetare territoriale. I tillë ishte operacioni nazist “505” në Pezë, operacioni nazist “Edelweiss” në krahinën e Dibrës, operacioni nazist “1828” në krahinat Çermenikë-Martanesh, operacioni "PIK" në Tropojë, etj.

Pra, është e vështirë të thuhet që LANÇ dhe FNÇ ishin një fenomen ekskluzivisht Tosk. Si ideologjia komuniste, si qëndresa antifashiste gjetën mbështetje në veri po aq sa edhe në jug. I vetmi dallim midis dy zonave ishte fakti që në jug e në Shqipëri të mesme u krijuan më shpejt rrethanat dhe kushtet që popullsia të mbështeste LANÇ-in, pasi jugu përjetoi pasojat e luftës italo-greke, ndërsa veriu jo.

Faktor tjetër që mund të ketë ndikuar në zhvillimin e ngadaltë të LANÇ në disa krahina të veriut, në krahasim me krahina të tjera, mund të ketë qenë mungesa e qendrave urbane. Themelet e para, lëvizja antifashiste i hodhi me aktivitetin komunist të njësiteve guerile në qendrat urbane. Në Shqipërinë e mesme e të jugut kishte disa të tilla, ndërsa në veri ishin vetëm Shkodra dhe Dibra.

Por edhe kur divizionet partizane kaluan në mësymje të përgjithshme për çlirimin e gjithë Shqipërisë, ato nuk hynë kudo me luftë. Përkundrazi, në shumicën e rasteve shtabet e njësive partizane të UNÇSH preferuan marrëveshjen me bajraktarët në vend të përplasjeve të armatosura. Kjo metodë u zbatua në Mat, në Dibër, në Krujë, etj. Vetëm në disa raste ndodhi që njësitë partizane të kryenin veprime luftarake kundër bajraktarëve të zonës, si p.sh në Fushë-Alije, ku forcat partizane u zunë në pritë nga bajraktari i zonës, në Mirditë, ku forcat partizane dogjën sarajet e Gjon Marka Gjonit, në Kukës ku forcat partizane asgjësuan forcat e Gani kryeziut, etj.

Nëse divizionet partizane do të kishin hyrë me luftë e do të kishin bërë masakra siç pretendojnë apologjetët e kolaboracionizmit, rezultatet do të kishin qenë ku e ku më të përgjakshme e më të tmerrshme. Njësitë e UNÇSH kishin direktiva specifike për të shmangur sa më shumë çdo konflikt që dilet jashtë kuadrit të LANÇ dhe kishin si detyrë të vërtetonin se, ndryshe nga ç'u ishte propaganduar fshatarëve nëpër kuvende, partizanët nuk ishin mercenarë grekë e sllavë por shqiptarë, të cilët kishin objektiv vetëm çlirimin e vendit. Për këtë, celulat komuniste në njësitë e brigadave zbatonin programe të veçanta me konferenca, recitale muzikore e shfaqje teatrale ku i shpjegonin popullsisë vendase qëllimet e luftës dhe vendimet e Kongresit të Përmetit.

Bajraktarët e veriut i pranuan gjerësisht vendimet e Kongresit të Përmetit dhe e mbështetën UNÇSH në misionin e saj. Ishin me mijëra vullnetarët që iu bashkuan njësive partizane dhe me to u formuan brigada të reja. Ishin pikërisht këta partizanë Gegë që luftuan në Kosovë, Mal të Zi e Sanxhak përkrah partizanëve që vinin nga jugu dhe atyre që u ofruan vullnetarë në Jugosllavi. Prandaj, përpjekja për ta paraqitur popullsinë e veriut si një viktimë të UNÇSH është krejt e gënjeshtërt, pasi pa mbështetjen e gjerë të veriorëve, UNÇSH nuk do të kishte arritur dot në 70, 000 partizanë dhe nuk do të kryente dot me sukses misionin e saj në të gjithë Shqipërinë e në Jugosllavi.

LANÇ-i dhe FNÇ sollën në pushtet regjimin diktatorial komunist.

Lufta Antifashiste Nacional-Çlirimtare filloi në vitin 1939 me pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste dhe përfundoi në 14 shkurt 1945 me betejën për çlirimin e Vishegradit në Bosnje. Pas shkëputjes së kontaktit mes forcave të UNÇSH dhe ushtrisë naziste gjermane, LANÇ, pra lufta antifashiste nacional-çlirimtare, konsiderohet e mbyllur. Ajo realizoi me sukses misionin që kishte marrë përsipër dhe arriti qëllimin përfundimtar, çlirimin e plotë të vendit nga pushtuesi dhe bashkëpunëtorët vendas. Të gjitha ngjarjet politike e konfliktet që pasojnë këtë datë i përkasin periudhës së paqes dhe rindërtimit të shtetit të pavarur shqiptar.

FNÇ-ja dhe pushteti që dolën prej saj nuk ishte një ngjarje politike që ndodhi brenda pak ditësh dhe e pavarur nga rrethanat historike. FNÇ u themelua dhe u zhvillua në kushte e rrethana të tilla ku faktorë të rëndësishëm ishin edhe pushtuesit nazifashistë, edhe qeveritë kolaboracioniste, edhe Balli Kombëtar, edhe Legaliteti, edhe aleatët britanikë, edhe aleatët jugosllavë. Pra historia e FNÇ nuk është vetëm historia dhe vendimet e Partisë Komuniste të Shqipërisë dhe udhëheqësve të saj por produkt i qasjeve, vendimeve dhe veprimeve të të gjitha palëve pjesëmarrëse në luftë.

Fjala vjen, ishte kryeministri britanik Çembërlen ai që deklaroi publikisht se Britania nuk kishte interesa në Shqipëri nëse pushtohej. Ishte Italia fashiste ajo që dëboi Zogun dhe pushtoi Shqipërinë në vitin 1939. Ishin qeveritë shqiptare kolaboracioniste ato që njollosën imazhin e Shqipërisë dhe e futën atë në listën e bashkëpunëtorëve të aksit. Ishte Britania ajo që nuk e njohu qeverinë e Zogut në mërgim si përfaqësuese legjitime të shtetit shqiptar edhe pse ai ishte atje, në Londër. Ishte sërish Italia fashiste ajo që nuk arriti dot suksese ushtarake dhe kapitulloi duke i hapur vendin ushtrisë naziste. Ishin krerët e Ballit ata që vendosën të themelojnë një organizatë jashtë FNÇ. Po ashtu Abaz Kupi vendosi me kokën e vet të krijonte Legalitetin. Ishin po krerët e këtyre organizatave ata që vendosën të bashkëpunojnë me pushtuesin. E kështu me radhë.

Çdo palë pjesëmarrëse në konflikt i vuri vetes një objektiv, mori vendimet që i përshtateshin interesit e vet dhe veproi ashtu si e gjykoi më mirë. Sprova historike i vuri të gjitha palët përballë njëra tjetrës, i ballafaqoi me sfida të shumta dhe në fund fare secili prej tyre u përball me pasojat. Duket se nga kjo sprovë e vështirë plot me konflikte, FNÇ dhe PKSH dolën fitimtarë. Mirëpo këta fitimtarë nuk dolën as nga kolegjet elitare, as nga zyrat e shtetit e as nga vilat e aristokracisë. Këta fitimtarë hëngrën tre vjet resht dheun e maleve të Shqipërisë, përjetuan acarin e egër të janarit dhe lagështirën e përhershme të dëborës. U bënë mik me urinë, e panë se çdo të thotë të flesh në qiell të hapur dhe mësuan kuptimin e vërtetë të shprehjes “të lëvizësh me kokën në torbë”.

Këta fitimtarë mësuan, fatkeqësisht nga eksperienca, se vdekja nuk të vjen vetëm nga pushtuesi dhe shërbëtorët e tij por edhe nga kundërshtarët e brendshëm politik, dhe krijuan bindjen që konceptet si "ndarja e pushtetit", "alternativat politike", "kundërshtari politik", e të tjera si këto, kishin vetëm një kuptim: t’i japësh armikut me duart e tua mundësinë për të të asgjësuar. Kështu që, nga ky këndvështrim disi determinist, me veprimet e tyre antagoniste e kriminale, Zogu, pushtuesi nazifashist, qeveritë kuislinge, Balli Kombëtar, Legaliteti dhe britanikët janë po aq përgjegjës për ardhjen e diktaturës komuniste në pushtet sa edhe FNÇ me Partinë Komuniste.

Për një shtjellim të detajuar të kësaj teme, lexoni shkrimin me titull "Si ta kuptojmë periudhën e diktaturës komuniste?"

Kërko në blog

Epoka e Errët Shqiptare