Pse u konvertuan shqiptarët në myslimanë?

Ky shkrim përpiqet të hedhë dritë mbi rrethanat dhe shkaqet e konvertimit masiv të shqiptarëve në Islam duke analizuar ngjarjet historike, kushtet social ekonomike dhe aspekte të kulturës shqiptare, por para së gjithash, ky shkrim ka si qëllim të hedhë poshtë konceptet e gabuara:

• A u konvertuan shqiptarët si rezultat i presionit ushtarak e politik osman?
• A e tradhtuan shqiptarët fenë e të parëve të tyre?
• A u treguan shqiptarët oportunistë, apo thjeshtë pragmatistë?
• A ishte i gabuar konvertimi i shqiptarëve në Islam?

Pikat që trajtohen në shkrim

• Konvertimi i besimit fetar në kushtet e Shqipërisë së shekullit të 18-të.
• Pushtetit i kishës ortodokse dhe Patrikanës së Stambollit në perandorinë osmane.
• Zëvendësimi i të ashtuquajturit “regjim i vjetër” me “regjimin e ri” në kupolën drejtuese të perandorisë osmane.
• Doktrina fetare dhe gjuha.
• Feja dhe organizimi fisnor i shqiptarëve.
• Urrejtja ndërfetare.

Përgjithësisht, historianët kanë identifikuar shekujt XVII-XVIII-të si periudhën e konvertimit në masë të shqiptarëve në fenë islame. Në pamundësi për të dhënë një arsye përfundimtare e për të gjetur me përpikmëri shkaqet e këtij konvertimi, shumë arsyetime janë hedhur e trajtuar nga historianë e analistë të ndryshëm, secila me pikat e veta të forta e të dobëta. Edhe ky që vijon më poshtë është një arsyetim i tillë.

E para që bie në sy në hartën fetare të popullsisë shqiptare është fakti që komunitetet fetare kanë një ndarje territoriale mjaftë qartë. D.m.th, kufijtë mes komuniteteve fetare janë të mirë përkufizuara e pa shume ndërthurje, që për mendimin tim do të thotë se konvertimi në Islam duhet të ketë ndodhur në mënyrë të organizuar, sipas komuniteteve krahinore, e jo në mënyrë individuale, sipas dëshirës së gjithsecilit. D.m.th, kur shqiptarët janë konvertuar në Islam, ndërrimi është bërë në rang komuniteti, fisi, fshati apo krahine dhe jo si rezultat i adoptimit të ideologjisë Islame nga individë të caktuar, siç mund të ndodhë në kohët moderne. 

Është e vështirë të gjesh në territoret shqiptare zona ku të ketë pasur historikisht një ose disa shtëpi të veçuara të një besimi fetar X të rrethuara nga komuniteti i një besimi tjetër fetar Y, siç mund të ndodhë, për shembull, sot ku në një ose dy familje të një fshati mund të zgjedhin t'i përkasin një besimi tjetër fetar. Edhe kur dy besime fetare bashkëjetonin në një fshat të vetëm, zakonisht gjysma e fshatit i përkisnin një besimi dhe shtëpitë e tyre ishin në një lagje të fshatit ndërsa gjysma tjetër i përkisnin një besimit tjetër dhe shtëpitë e tyre i kishin në lagjen tjetër. Pra kur banorët e njërës lagje kanë marrë vendimin për tu konvertuar, ata e kanë bërë këtë të gjithë si komunitet, ose si fis, duke qenë se banorët e një lagjeje zakonisht i përkisnin një fisi.

Konvertimi nga njëra fe në tjetrën nuk ishte diçka e lehtë për tu bërë.

Dhe në fakt ky fenomen ka kuptim. Konvertimi nga një fe në tjetrën në perandorinë osmane nuk ishte diçka e lehtë që mund ta bënte kushdo e në çdo moment. Edhe pse perandoria osmane ishte një perandori e bazuar në besimin Islam, kisha ortodokse, me në krye Patrikanën e Stambollit (Kostandinopojës), ishte një institucion tmerrësisht i fuqishëm dhe kishte autoritet zyrtar mbi të gjitha komunitetet ortodokse në territorin e perandorisë (këtë pushtet ajo e ndante me papatin në territoret e banuara nga katolikët dhe me Patrikanën Armene në territoret armene). Kur Mehmeti i II e pushtoi Kostandinopojën në vitin 1453, për të ruajtur pozitën e vet Patrikana e Kostandinopojës, në kundërshtim me Patrikanën e Romës (Papati), e njohu zyrtarisht Sulltanin si perandor të Perandorisë Romake dhe nxori një dekret me anë të të cilit i ndalonte të gjithë të krishterët që të luftonin kundër tij. Ndërsa Sulltani, si shkëmbim e njohu autoritetin e Patrikanës mbi popullsinë ortodokse të perandorisë dhe i dha asaj të drejtën e administrimit të kësaj popullsie nëpërmjet caktimit të Patrikut Genadius Skolarius si etnark i miletit të rumit (romakëve - kështu quheshin të krishterët).

Patrikana e Kostandinopojës kishte ekzistuar si institucion që prej fillim shekullit të 4-ët (d.m.th 1400 vjet) dhe i kishte mbijetuar me sukses të gjitha përpjekjeve për ta zëvendësuar ose zhdukur tërësisht atë, si nga mbretëritë e perandoritë e shumta që ishin krijuar gjatë shekujve, ashtu edhe nga institucionet fetare rivale. Patrikana e Kostandinopojës kishte treguar se ishte një institucion i vendosur për të dominuar e për të sunduar në mënyrë absolute kudo ku kishte komunitete të besimit ortodoks dhe se për hir të pushtetit ishte e gatshme të tregohej oportuniste deri në ekstrem. 

Dhe në fakt ashtu bëri. Patrikana e Konstandinopojës ishte institucioni i parë i krishterë dhe më krysori që bëri kompromis dhe pranoi të ekzistonte nën sundimin e Islamit vetëm e vetëm që të ruante vazhdimësinë e pushtetit. Nëpërmjet nënshtrimit dhe kompromisit Patrikana e Kostandinopojës u bë autoriteti zyrtar i administrimit të popullsisë ortodokse brenda perandorisë osmane. Udhëheqësit e Patrikanës nuk ishin as naivë, as pa eksperiencë, por e dinin shumë mirë se ç'kompromis po bënin. Ata ishin mjeshtra të ushtrimit të pushtetit në formë indirekte dhe këtë strategji kishin pasur më shumë se 1000 vjetë kohë për ta institucionalizuar e për ta perfeksionuar.

Patrikana e Kostandinopojës ishte e para që pranoi sundimin e Islamit për hir të pushtetit.

Fakt është se shumica e popullsisë në Ballkan qëndruan të krishterë ortodoksë (ose katolikë) gjatë gjithë periudhës së sundimit osman, edhe kur perandoria ishte në kulmin e fuqisë, zgjerimit dhe pushtetit të saj. Çfarë do të thotë kjo? Kjo do të thotë se Patrikana e Stambollit ishte përfaqësuesi zyrtar i Sulltanit në Ballkan dhe mjeti kryesor me anë të të cilit ruhej dhe zhvillohej autoriteti i shtetit osman në pjesën më të madhe të territorit. Pra kisha ortodokse funksiononte si shtet brenda shtetit osman, ashtu siç kishte bërë për shekuj me radhë në perandorinë romake. Të gjitha pretendimet e tjera se kisha ortodokse dhe ortodoksët na paskëshin vuajtur e na paskëshin qenë të shtypur nën perandorinë osmane janë të gjitha të fryra ose të sajuara nga historianët perëndimorë dhe ideologjitë nacionaliste ballkanike.

Nisur nga ky realitet mund të pohojmë me bindje se konvertimi individual nga besimi i krishterë ortodoks në besimin mysliman, në Shqipërinë e shekullit të 18-të, nuk ishte as ndonjë veprim shumë i nxitur prej autoriteteve osmane dhe as ndonjë veprim që kisha ortodokse do ta kalonte me një rrahje pas shpatullave. Është plotësisht e justifikuar të mendojmë se një veprim i tillë i ndonjë individi, jo vetëm që nuk do të sillte asnjë përfitim personal, por përkundrazi, do të shkaktonte rrëmujë e trazira, si tek rrethi i ngushtë familjar, ashtu edhe tek komuniteti dhe institucionet lokale fetare. Konvertimi i fesë do të thoshte prishje e marrëdhënieve dhe harmonisë ekzistuese shoqërore e fetare, dalje nga struktura dhe identiteti i rrethit të ngushtë familjar, prishja e marrëdhënieve të vendosura me miq e bashkëpunëtorë, cënimi i interesave të tyre sociale a ekonomike dhe sjellja e një ideologjie të re e të huaj në fshat e krahinë pa aprovimin e të gjithë komunitetit ose një pjese të rëndësishme të tij. Në zonat malore, ku njerëzit ishin të organizuar në struktura fisnore dhe ku nuk kishte asnjë përfaqësi të autoritetit islam, këto problematika bëheshin edhe më serioze. Të lije besimin do të thoshte të lije zakonet, gjakun e madje të tradhtoje të gjithë fisin e krahinën. Me pak fjalë, konvertimi individual në një fe tjetër, në kushtet e shoqërisë shqiptare të shekullit të 18-të, ishte një vetëvrasje shoqërore e potencialisht edhe fizike.

Perandoria osmane nuk ndërhynte në punët e brendshme të shqiptarëve.

Këtë arsyetim e mbështesin edhe informacionet që kemi në lidhje me formën e organizimit të autoritetit perandorak në Ballkan deri në kohën e reformave të Tanzimatit. Sundimi osman në provinca ishte mbështetur mbi idenë e mbrojtjes së interesave të popullsisë vendase. Autoriteti perandorak në një rajon të caktuar ishte i përfaqësuar nga Bejlerbeu (guvernatori provincial) dhe Kadiu (gjykatësi). Ky i fundit kishte për detyrë edhe mbikëqyrjen e punëve të përditshme administrative. Përfaqësuesit e interesave të popullsisë vendase ishin zakonisht paria e komunitetit ose njerëz e familje të fuqishme (në varësi strukturës sociale të krahinës). Në territoret e krishtera këta quheshin ajan. Duke qenë se shumica e popullsisë shqiptare ka qenë e organizuar në fise dhe banuese në zona malore, atëherë edhe përfaqësuesit e tyre (deri në formimin einstitucionit të bajraktarit) duhet të kenë qenë rrjedhimisht këshillat e krerëve, ose ndryshe pleqësia. Pra,   autoritetet osmane nuk ndërhynin në punët e brendshme të komuniteteve, veçanërisht të atyre me bazë fisnore që dominonin territoret shqiptare, dhe komunikimin me popullsinë vendase e bënin vetëm nëpërmjet përfaqësueseve të tyre në terren.

Të gjitha këto vëzhgime na shpien në arsyetimin se konvertimi masiv i shqiptarëve në islam sidomos në shekullin XVIII nuk mund të ketë ndodhur kurrsesi as për shkaqe ideologjike, nëpërmjet influencës në popull, pasi për arsyet e përmendura më sipër, kontakti i një fshatari të zakonshëm shqiptar me ideologjinë islamike ishte pothuajse inekzistent dhe mungesa e konvertimit masiv gjatë shekujve të mëparshëm e kishte vërtetuar plotësisht këtë gjë. Një shqiptar që nuk kishte udhëtuar asnjë herë jashtë krahinë së vet, ose në qendra urbane, nuk kishte parë ndonjë herë me sy as xhami, as mysliman e as autoritete fetare Islamike.

Prandaj, bazuar në arsyetimet e mësipërme mund të dalim në përfundimin se konvertimi masiv i shqiptarëve ka ndodhur pikërisht ashtu - në mënyrë masive, d.m.th në formë të organizuar, në rang komuniteti, me dëshirën e vetë popullsisë, në kundërshtim të plotë nga kisha dhe për shkaqe e arsye shumë të forta politike e ekonomike.

Këto shkaqe e arsye, mendoj unë, kanë të bëjnë më shumë me ngarjet madhore dhe ndryshimet rrënjësore të formës së administrimit të perandorisë në fillim të shekullit të XVIII-të se sa me ndonjë konflikt të hapur me kishën. Një revoltë e nisur nga jeniçerët në vitin 1703 shkaktoi të ashtuquajturën “ngjarja e Edrenesë”, një ngjarje revolucionare gjatë së cilës Sulltan Mustafai II u rrëzua nga froni dhe figurës së Sulltanit iu hoq përfundimisht e drejta kontrollit absolut mbi qeverinë dhe administrimin e perandorisë. Deri në vitin 1703, qeveria e perandorisë osmane kishte funksionuar pak a shumë nën sistemin patrimonial, që do të thotë se sulltani e kishte pushtetin të trashëguar dhe kishte të drejtën t’i vendoste e t’i hiqte vezirët dhe të gjithë nëpunësit e administratës sipas dëshirës. Pas “ngjarjes së Edrenesë” ky sistem u shfuqizua dhe qeveria e administrata shtetërore u zhvendosën jashtë territorit të pallatit perandorak. Deri në fund të shekullit të 18-të, administrata e dikurshme prej më pak se 200 veta, në vitet 1790 kishte arritur plot 2000 punonjës. Tashmë pushteti nuk ishte më tërësisht në dorë të sulltanit por ishte e shpërndarë në disa fraksione e klane të fuqishme brenda perandorisë.

Me ndryshimin e formës së qeverisjes osmane u hapën perspektiva të reja për shqiptarët.

Besoj se këtu çdo gjë është e vetëkuptueshme. Pasojat e këtyre ngjarjeve madhore kishin hapur dyert dhe mundësi të reja për të gjithë ata që dëshironin të bënin karrierë, pasuri e pushtet në perandori dhe shqiptarët nuk mund të mos rrinin pa marrë pjesë në këtë “luftë” shoqërore e politike,  e cila do të reflektohej e do të kishte ndikim në të katër anët e perandorisë. Konvertimi në islam ishte e vetmja mundësi për ta bërë këtë. Efektet nuk vonuan shumë. Transformimet rrënjësore në shpërndarjen e pushtetit dhe në mënyrën e menaxhimit të perandorisë u reflektuan edhe në Shqipëri me formimin e Pashallëqeve shqiptare andej nga viti 1757, të cilat shumë shpejt u bënë pashallëqet më të fuqishme në Ballkan, e që do të transformonin një herë e mirë fizionominë e perandorisë. Jo vetëm kaq, por duket se shqiptarët i patën aq shumë për zemër këto ndryshime saqë kaluan edhe Mesdheun duke zaptuar Egjiptin e duke krijuar atje një pashallëk tjetër shqiptar.

Ky arsyetim përputhet edhe me ngjarjet që lidhen me udhëtimet e Kozmait (Kolkondasit) të Etolisë në Shqipëri, i cili u nis drejt saj pikërisht në vitin 1770 me mision që të ndalonte konvertimin në masë të shqiptarëve në Islam, fenomen ky që me sa duket kish filluar të bëhej shqetësues për Patrikanën e Stambollit dhe Patrikun Serafim II me origjinë nga Delvina. Për këtë arsye Kozmai mbikqyri hapjen e shumë shkollave kishtare (240 gjatë gjithë misionit të tij në Greqi, Maqedoni e Shqipëri) dhe u propagandoi shqiptarëve gjerësisht zëvendësimin e gjuhës shqipe me atë greke, pasi shqipja ishte gjuha që i lidhte shqiptarët me traditën, fisin dhe pavarësinë, ndërsa greqishtja i mbante të lidhur pas qerres së kishës. Në këtë aventurë ieroapostolike Kozmai la kockat pasi u var nga Kurt Pasha i Beratit në Fshatin Mujalli të Fierit në vitin 1779. Ai u akuzua si agjent rus, pasi misioni i tij përputhej me kryengritjen së Orllovit në More.  Kozmai u shpall shenjtor në vitin 1960 nga Patrikana e Stambollit.

Shiko shkrimin me titull "Lufta e pavarësisë së Greqisë - sa patriotike ishte dhe kush qëndronte pas saj?".

Triptik pikturash ku ilustrohet misioni i Kozmait në Shqipëri. Piktura e parë tregon punën e Kozmait për ruajtjen e Ortodoksizmit në Shqipëri. Piktura e dytë tregon varjen e Kozmait nga Kurt pasha. Piktura e tretë tregon ngjitjen e shpirtit të Kozmait në qiell si shenjtor.

Dhe së fundmi, nuk është aspak çudi që në këtë kontekst, edhe pozita e bajraktarit, personit përgjegjës për komunikimin mes fisit shqiptar dhe autoriteteve osmane, shfaqet pikërisht rreth të njëjtës periudhë. Për herë të parë ai përmendet në vitin 1783. Pra duket se Porta e Lartë krijoi postin e bajraktarit pikërisht si zgjidhje të problemit të vendosjes së marrëdhënieve zyrtare me fiset shqiptare tashmë të konvertuara, gjë që më parë, me sa duket e bënin autoritetet kishtare.

Megjithatë, lind pyetja, pse ky fenomen ndodhi kaq masivisht ndër shqiptarët (në raport me popullsinë) dhe jo ndër të gjithë popujt e tjerë fqinjë, si p.sh. grekët, serbët, bullgarët, etj.?*

Është e vërtetë. Konvertimi në islam ishte shumë më masiv ndër shqiptarët (në raport me popullsinë) se sa ndër fqinjët tanë dhe kjo nuk mund të arsyetohet vetëm me ndryshimet në kupolën e administratë së perandorisë. Më sipër arsyetuam se konvertimi nga ortodoks në mysliman në atë periudhë nuk ishte një gjë e lehtë që mund ta bënte çdokush dhe në çdo kohë, sipas dëshirës. Kisha ortodokse (dhe ajo katolike) kishte pushtet absolut mbi të gjitha komunitetet e krishtera dhe çështjet e besimit. Mirëpo ndryshe nga popujt fqinjë, të cilët ndodheshin tërësisht në sundimin e kishës dhe historikisht kishin qenë gjithnjë nën sundimin e një autoriteti suprem princëror, mbretëror apo perandorak, shumica e shqiptarëve jetonin në autonomi si nga kisha ashtu edhe nga perandoria, nën organizimin shoqëror fisnor, një organizim vetëqeverisës, me rregullat dhe ligjet e veta, i cili ka qëndruar historikisht mbi çfarëdolloj institucioni fetar apo perandorak të kohës.

* Duhet të sqaroj se konvertime masive pati tek të gjitha popullsitë e Ballkanit: në Greqi, në Kroaci e Serbi, në Bullgari, etj, por këto popullsi u vranë, u dëbuan me dhunë dhe u mohuan, duke krijuar përshtypjen se nuk kanë ekzistuar kurrë. Tek shkrimi me titull "Skënderbeu, pasaporta europiane e Shqiptarëve", shpjegohen në detaj numri i myslimanëve në Ballkan dhe dëbimi i tyre. 

Kuriozitet: Organizimi fisnor nuk ishte diçka tërësisht ekskluzive e shqiptarëve. Ky ishte një fenomen shoqëror i përhapur edhe tek fiset malazeze dhe tek maniatët e peloponezit e sfakianët e Kretës. Legjendat thonë se edhe këta e kanë trashëguar këtë sistem prej shqiptarëve, por nuk për këtë nuk ka fakte.

Organizimi fisnor nuk ishte një fenomen i shekujve të fundit. Nuk ishte diçka që mund të zhdukej as me dekrete, as me ideologji fetare, e as me dhunë. Popullsitë shqiptare ishin vetëqeverisur në këtë mënyrë për mijëra vjet me radhë, dhe as dyndjet barbare, as dyndjet sllave, e as ndonjë mbretëri a perandori nuk kishte arritur ta zhdukte atë. Madje ato kishin ardhur e kishin shkuar por sistemi fisnor kish mbetur i pandryshuar. Sipas studiuesve, organizimi fisnor vetëqeverisës ishte më i lashtë edhe nga vetë krishtërimi, i cili, në atë periudhë mund të ishte potencialisht të paktën 1500 vjet më i ri se sa sistem fisnor shqiptar.

Ndryshe nga shumë komunitete të tjera të krishtera në Ballkan, shqiptarët kishin fuqinë e fisit, d.m.th fuqinë e marrjes së vendimeve në komunitet, si një grup i vetëm, dhe imponimin e këtyre vendimeve kujtdo lloj institucioni perandorak apo kishtar. Është pikërisht ky aspekt i shoqërisë shqiptare që i ka lejuar ata të bëjnë një konvertim masiv në islam në momentin që e kanë gjykuar të nevojshëm dhe në mbështetje të interesave të tyre. Nëse për individin një iniciativë e tillë do të kishte qenë e pamundur, për shkak të kushteve shoqërore dhe autoriteti të kishës, për një krahinë të tërë me dhjetëra fshatra e mijëra burra nën armë kjo nuk do të përbënte ndonjë pengesë të pakapërcyeshme. Nëse kuvendi vendoste për konvertim, kisha nuk kishte se ç'të bënte.

Një tjetër faktor shumë i rëndësishëm që padyshim ka ndihmuar në marrjen e vendimit të këtyre komuniteteve për tu konvertuar në fenë islame, për arsyen që përmendëm më sipër, ka qenë edhe gjuha. Mungesa e materialeve biblike e liturgjike në gjuhën shqipe do të thotë se shumica e popullsisë shqiptare, e sidomos ajo e zonave të thella malore, edhe pse kishte jetuar për më shumë se 1300 vjet nën autoritetin e kishës dhe krishtërimit, nuk kishte arritur asnjëherë të njihej në mënyrë organike me përmbajtjen e Biblës. D.m.th, shumica e shqiptarëve nuk patën asnjëherë mundësi që të njihen plotësisht me fjalën e perëndisë, ta studiojnë, ta kuptojnë, të reflektojnë mbi të dhe pastaj ta pranojnë me shpirt e me mendje. Për shumicën e shqiptarëve, krishtërimi nuk ka qenë asgjë tjetër veçse një sistem ligjesh e zakonesh që duhen ruajtur e respektuar për shkak të traditës dhe autoritetit të kishës dhe kaq. Asgjë më shumë.

Shumica e shqiptarëve nuk u njohën asnjëherë me fjalën e perëndisë në mënyrë të drejtpërdrejtë, në gjuhën e tyre.

Ndryshe nga një grek, apo serb, apo bullgar, një shqiptar që nuk kuptonte ndonjë nga gjuhët kishtare nuk mund të kuptonte as mbishkrimet në pikturat murale të kishës, le më të arrinte lexonte ndonjë pasazh të Biblës. Kjo nuk është ndonjë gjë që nuk dihet. Ekzistojnë dokumente te periudhave të ndryshme që vërtetojnë besimin e dobët të shqiptarëve dhe mos njohjen e mos respektimin prej tyre të doktrinës së plotë fetare, gjë që ndonjëherë ishte e vërtetë edhe për vetë priftërinjtë e zonë. Autoritetet kishtare nuk u munduan asnjëherë që të përkthejnë Biblën në shqip dhe t'ua transmetojnë shqiptarëve fjalën e perëndisë drejt e në gjuhën e tyre. Edhe kur pati tentativa të disa priftërinjve shqiptarët për ta përkthyer Biblën në shqip, ato ose u lanë mënjanë ose u kundërshtuan me forcë nga të dyja kishat, si ajo katolike, si ajo ortodokse.

Pra shumica e popullsisë shqiptare mbeti gjithmonë spektatore e ideologjive dhe doktrinave fetare dhe nuk pati mundësi asnjëherë që t’i bënte ato pjesë të botëkuptimit të vet.

Unë mendoj se duke jetuar nën një organizim të lashtë shoqëror fisnor të pavarur dhe duke mos pasur Biblën në gjuhën shqipe, në kushtet e mundësive të reja për rritje në karrierë politike e ekonomike brenda perandorisë, konvertimi në Islam ishte shumë më i lehtë. Në ato kushte adoptimi i Islamit nuk përbënte ndonjë gjëmë. Përkundrazi krijonte hapësira e horizonte të reja me oportunitete të pafundme. Për më tepër, Islami me të cilin ishin njohur shqiptarët nuk ishte Islami radikal i tipit arab. Ata u njohën me Islamin osman të jeniçerëve, një Islam që toleronte ekzistencën e feve të tjera, që lejonte ruajtjen e organizimit të lashtë fisnor, që integronte popujt, që ofronte mundësi pasurimi dhe që së fundmi ofronte edhe mundësi për t'u përfshirë në administratën shtetërore. 

Ndryshimi i fesë nuk do të ndikonte aspak në mënyrën mijëra vjeçare të jetesës së shqiptarëve.

Po, duket se shqiptarët u treguan pragmatistë, dhe me të drejtë. Ndryshimi i fesë nuk do të ndikonte aspak në mënyrën e jetesës së tyre disa mijë vjeçare. Ata do të vazhdonin të ruanin ligjet e zakonet e tyre dhe punët do të vazhdonin po njësoj. Vetëm se tani një ideologji do të zëvendësohej me një tjetër të ngjashme, dhe një sistem taksash do të zëvendësohej me një tjetër, gjithashtu të ngjashëm. Në këto kushte, ruajtja e fesë së krishterë nuk ofronte asnjë përparësi praktike mbi adoptimin e fesë Islame dhe shqiptarët do të bënin atë që ata mendonin se ishte më e mirë për ta në atë periudhë, dhe për shumë prej tyre, më e mira ishte konvertimi në Islam. 

Por Shqiptarët nuk mund ta dinin e as ta parashikonin se pothuajse një shekull me vonë ky akt do të shfrytëzohej kundër tyre për t’i dëbuar, persekutuar e masakruar ata. Në shekullin e 18, shqiptarët kishin jetuar tashmë nën sundimin Islamik të perandorisë osmane për pothuajse 300 vjet dhe as kishin vrarë e as i kish vrarë kush në emër të fesë. Ndoshta në emër të parasë, pushtetit, tokës, sundimit, etj. Por jo të fesë. Atyre u ishte respektuar nga autoriteti suprem perandorak si e drejta e besimit ashtu edhe ajo zakonore. 

Është më se e qartë tashmë se forcat madhore që sollën urrejtjen ndër etnike e ndër fetare në Ballkan erdhën nga përtej kufijve të perandorisë osmane, në Evropën e krishterë dhe pikërisht atje duhen gjetur shkaqet dhe arsyet e fatit të zi 130 vjeçar që përjetoi populli shqiptar gjatë shekujve 19-të dhe 20-të. Kryqëzatat e krishtera, fushatat për “rekonkuista-t” fetare, intoleranca fetare dhe dëbimet e myslimanëve e të çifutëve, e kishin të gjitha zanafillën në Evropën e krishterë. Kështu që vetëm atje mund të gjenden shkaktarët epokës së errët që pasoi dhe jo tek vendimet pragmatiste të shqiptarëve. 

Për më tepër lexoni shkrimet me titull "Skënderbeu - pasaporta europiane e shqiptarëve", "Lufta e pavarësisë së Greqisë - sa patriotike ishte dhe kush qëndronte pas saj?" dhe "Neo-helenizmi dhe shqiptaria".