A ishin osmanët anti shqiptarë?

Zotërimet e turqve Selxhukë (poshtë, djathtas) dhe Ballkani në shekullin e X-të.

Në narrativat dhe propagandën zyrtare të shteteve të Ballkanit e deri vonë në atë të historianëve perëndimorë, turqit osmanë janë paraqitur gjithmonë si një grumbull fisesh të paqytetëruara, hordhi njerëzish gjysmë të egjër, të cilët vërshuan krejt papritur drejt Evropës dhe shkatërruan me egërsi çdo shenjë të qytetërimit të krishterë që u doli përpara. Këto krijesa të përbindshme të ardhura nga thellësitë e Azisë do të derdheshin mbi popullsitë e krishtera të Ballkanit si një re e zezë shtrëngate dhe për pesë shekuj do të bllokonin çdo rreze drite që mund të vinte nga dielli i zhvillimi social-kulturor që na paskësh ndriçuar në pjesën tjetër të Europës.

Mirëpo kjo nuk është aspak e vërtetë. Osmanët ishin trashëgimtarë të një tradite perandorake 300 vjeçare të sulltanatit të Rumit (Romës) dhe paraardhëses së tij, perandorisë selxhuke, që shtrihej në Azinë e Vogël, Lindjen së Mesme e Persinë, dhe në themel të sundimit të së cilës ishin ndërthurur si tradita qindra vjeçare persiano-islamike ashtu edhe ajo heleno-romake. Turqit selxhukë kishin adoptuar dhe mbështetur gjerësisht kulturën dhe artin persian. Ndërsa në sulltanatin e Rumit ishte integruar e pacenuar fisnikëria bizantine e Anadollit, e cila kishte sjellë padyshim influencën e saj romake. Pra, turqit osmanë, jo vetëm që nuk ishin disa fise të humbura e të paqytetëruara të Azisë, por përkundrazi, ishin zhvilluar e zgjeruar në një ambient perandorak multi etnik e multi fetar, në të cilin, përkrah fesë, kishin lulëzuar, arti, kultura, shkenca dhe mendimi filozofik.

Në këtë kontekst, zgjerimi i perandorisë osmane u bazua që në fillim mbi parimet e gjithëpërfshirjes, larmisë fetare dhe ruajtjes së interesave lokale politiko-ekonomike të komuniteteve mbi të cilat do të sundonte. Kjo filozofi paqësore bashkëjetese (në kontekstin mesjetar) u shpreh në disa forma e në periudha të ndryshme:

Me pushtimin e Kostandinopojës, Sulltan Mehmeti i II nuk e eliminoi institucionin e Patrikanës së Kostandinopojës por e mori atë nën mbrojtjen e tij personale, duke i hapur kështu udhë sistemit të mileteve dhe diversitetit etnik fetar të sanksionuar me ligj. Në vitin 1454 Mehmeti II pranoi autoritetin e Patrikanës mbi ortodoksët e perandorisë dhe i dha patrikut Genadius Skolarius titullin e etnarkut (udhëheqës i etnisë) të miletit rum (të krishterët ortodoksë quheshin rum-romakë). Në këtë mënyrë sulltani i njihte patrikanës jo vetëm pushtetin mbi njerëzit por edhe të gjitha pronat që kish zotëruar deri në atë moment, gjë që e bënte patrikanën faktikisht pronarin më të madh të tokave në të gjithë perandorinë.

Sistemi civil i qeverisjes së perandorisë bëhej sipas karakteristikave të çdo krahine e province. Para reformave të Tanzimatit, administrata lokale osmane ishte tejet e vogël dhe përbëhej vetëm prej guvernatorit (bejlerbeut, sanxhakbeut, etj.) dhe gjyqtarit (kadiut), i cili merrej me punët dhe problemet e përditshme të provincës. Çdo çështje tjetër administrative ishte subjekt i vetëqeverisjes së komuniteteve lokale dhe kishës. Në rastin e territoreve shqiptare, shumica e shqiptarëve jetonin nën sistemin shoqëror fisnor dhe vetëqeveriseshin tërësisht nëpërmjet të drejtës zakonore ku autoriteti osman nuk kishte asnjë të drejtë ndërhyrjeje. Por përveç pashallarëve, bejlerëve e agallarëve myslimanë, komunitete të pushtetshme e me pasuri të mëdha kishte edhe ndër ajanët, pronarët e krishterë të tokave. Një komunitet të fuqishëm përbënin organizatat profesionale të esnafeve, të cilat bënin ligjin në fushën e prodhimit dhe tregtimit të artikujve artizanalë. Së fundmi, në ndonjë rast të veçantë kishte edhe ndonjë qytet krejt i krishterë, si ai i Voskopojës, që funksiononte në mënyrë krejt të pavarur nga përfaqësuesit lokalë osmanë dhe i përgjigjesh drejtpërsëdrejti sulltanit.

Sistemi i jurisprudencës osmane ishte i ndarë në dy pjesë: ligji islamik (Sherihati) dhe ligji civil laik. Ndërsa sistemi i drejtësisë kishte tre gjykata: gjykata islamike, gjykata e krishterë dhe gjykata tregtare. I gjithë sistemi i qeverisjes osmane vërtitej rreth menaxhimit të pronës, gjë që lejonte mbrojtjen e interesave të komuniteteve lokale, gjithmonë në kontekstin feudal mesjetar. Por këto gjykata nuk ishin të ndara me thikë. Shpesh herë të krishterët dhe Hebrenjtë i drejtoheshin gjykatave islamike, në mënyrë që të fitonin një vendim më të prerë. Shteti osman kishte tendencën të mos përzihej në çështjet ligjore të komuniteteve të krishtera edhe pse nga ana ligjore e kishte plotësisht të drejtën.

Ndryshe nga ç’është propaganduar historikisht në narrativat nacionaliste, autoritetet osmane nuk e kishin për zakon ti rrëmbenin fëmijët e të krishterëve me dhunë, që ti shpinin ata, pastaj, ushtarë.  Rekrutimi i fëmijëve të krishterë bëhej me sistem të rregullt dhe pa asnjë lloj kundërshtimi nga familjarët. Ky sistem quhej devshirme dhe ishte në thelb një sistem arsimor, i cili kishte për qëllim krijimin e administratës politike e ushtarake osmane. Natyrisht që devshirmeja nuk funksiononte sipas koncepteve moderne të moralit shoqëror, por për kohën në të cilën praktikohej ishte një sistem tejet i avancuar dhe me leverdi, si për shtetin osman, ashtu edhe për fëmijët dhe familjarët e tyre.

Është e vërtetë që në fillimet e perandorisë, fëmijët e krishterë rrëmbeheshin nga robt e luftës, për t'u trajnuar pastaj si shërbëtorë besnikë të Sulltanit. Por me kalimin e kohës ky sistem ndryshoi dhe rrëmbimi i fëmijëve nuk u praktikua më. Çdo vit, të dërguar të posaçëm të sulltanit shkonin në krahina të ndryshme të Ballkanit dhe seleksiononin fëmijët në bazë të talenteve të tyre fizike e mendore. Ata që seleksionoheshin fitonin “bursa” për të studiuar në shkollën e pallatit të sulltanit të quajtur Endurun. Atje ata mësonin mësime nga më të ndryshmet, që nga aftësitë ushtarake, shkencat ekzakte e të natyrës, e deri tek gjuhët e huaja, filozofia politike, etj. Pastaj, sipas talenteve të gjithsecilit, ata dërgoheshin për shërbim në detyra të ndryshme. Ata që shfaqnin talent për aftësi ushtarake, rekrutoheshin në korpusin e jeniçerëve. Ata që kishin talente politike, rekrutoheshin në funksione administrative. Këta të fundit mund të shkonin deri në postin e vezirit të madh. Seleksionimi i fëmijëve bëhej me ceremoni dhe shumë prej familjarëve aplikonin që fëmijët e tyre të merreshin në shqyrtim dhe, nëse fitonin, ishin familjarët ata që duhet të paguanin për tu blerë rrobat e kuqe ceremoniale dhe udhëtimin drejt kryeqytetit. Një prej këtyre djemve ishte edhe Skënderbeu.

Miniaturë e vitit 1558. Ceremonia e regjistrimit të fituesve të seleksionimit të devshirmesë. Prindërit i japin zyrtarit osman taksën e rrobave të kuqe dhe shpenzimet e udhëtimit drejt kryeqytetit, ndërsa asistenti merr shënim emrin e familjes, fshatin, provincën, datën e lindjes dhe përshkrimin fizik të secilit djalë.  

Në tërësinë e vet, sistemi osman ishte një sistem që gëzonte mbështetjen e të gjitha grupeve të interesit brenda perandorisë. Nga 11 rastet të rrëzimit të sulltanit nga froni gjatë 600 vjetëve të ekzistencës së perandorisë, vetëm dy kanë qenë tentativat për të zëvendësuar dinastinë e osmanëve dhe të dyja rastet dështuan keqas. Kjo vërteton se sistemi osman i qeverisjes ishte në gjendje që t’i absorbonte revolucionet e brendshme pa krijuar destabilitet brenda shtetit.

Janë të panumërt shqiptarët që kanë shërbyer në administratën qendrore osmane si vezirë, bejlerbej, guvernatorë, gjeneralë e gjithfarëlloj drejtuesish të lartë e të mesëm, përfshi edhe familjen e famshme të Qypryllinjve, të cilët për një farë periudhe patën efektivisht pushtetin e perandorisë në duart e tyre. Dhe nga ana tjetër, përveç ndonjë rasti të veçantë, asnjë nga funksionarët e perandorisë që vepronte në territoret shqiptare nuk ka qenë jo shqiptar. Pra shqiptarët nuk janë qeverisur asnjëherë nga guvernatorë të huaj, gjatë gjithë sundimit osman.

Në shkrimin me titull “Pse u konvertuan shqiptarët në myslimanë?” unë kam analizuar arsyet dhe rrethanat në të cilat ndodhi ky konvertim dhe sipas analizës rezulton se shqiptarët u konvertuan në Islam kryesisht në mënyrë të vullnetshme e për arsye pragmatike. Deri në shekullin e XVIII-të, pra për rreth 300 vjet, osmanët nuk e kishin cenuar asnjëherë fenë e krishterë të shqiptarëve dhe të gjithë popujve ballkanas kështu që, sipas ngjarjeve historike, nuk rezulton të ketë pasur ndonjë arsye të veçantë pse kjo politikë të fillonte pikërisht në këtë periudhë.

Perandoria osmane i hapi dyert dhe i mirëpriti të gjitha komunitetet jo islame, sidomos hebrenjtë e Spanjës, të cilët u spastruan e u dëbuan prej mbretërve të krishterë gjatë periudhës së “Rekonkuista-s”. Pjesa më e madhe e hebrenjve të Ballkanit, përfshi ata të Shqipërisë, e kanë origjinën prej këtyre komuniteteve të zhvendosura në mesjetë. Në mbretëritë e krishtera katolike, toleranca fetare ishte zero, sidomos gjatë periudhës së inkuizicionit, e për këtë arsye të gjithë ata që nuk ndiqnin doktrinën katolike persekutoheshin, masakroheshin e dëboheshin nga tokat e vendbanimet e tyre. Ndryshe nga Evropa katolike, perandoria osmane u bë jo vetëm strehë për hebrenjtë e Spanjës, por u dha mundësinë atyre që të sistemohen e të krijojnë komunitete të suksesshme në qytetet e ndryshme të perandorisë për 460 vitet e ardhshme… deri sa në Ballkan të vinin sërish perëndimorët katoliko-protestantë, kësaj radhe në formën e nazizmit gjerman dhe t’i shfarosnin pjesën më të madhe të tyre në kampet famëkeqe të përqendrimit.

Dhe së fundmi, perandoria osmane, e më pas Turqia, i pranoi të gjithë myslimanët e Ballkanit që u dëbuan nga shtetet e reja të krishtera shoviniste si Rusia, Serbia, Greqia, Bullgaria e Rumania dhe u dha atyre strehim e toka në Turqi, në mënyrë që ata të vazhdonin qetësisht jetën e tyre.

Natyrisht perandoria osmane nuk ishte një perandori e paqes dhe e mirëkuptimit. Si çdo perandori tjetër në historinë e njerëzimit, ajo ishte ngritur mbi parimet e militarizmit dhe ekspansionit me forcën e armëve. Qëllimi i saj suprem - vjelja e përfitimeve ekonomike dhe sundimi absolut mbi çdo copë toke mbi të cilën mund të vinte duart. Për këtë arsye, një nga shtyllat e perandorisë osmane ishte klasa ushtarake, e cila ishte gjithmonë gati për konfliktin e radhës, qoftë të jashtëm, qoftë të brendshëm. Në perandorinë osmane nuk munguan asnjëherë trazirat. Sidomos gjatë shekullit të 18-të, kur u krijuan pashallëqet. Si rezultat i pakënaqësisë së shtresave të ndryshme shoqërore, korrupsionit, hajdutërisë dhe mungesës së rregullit e drejtësisë në krahina të ndryshme të perandorisë, revoltat, veçanërisht ato të mbështetura nga Rusia cariste, u bënë një fenomen pothuajse i përvitshëm. Shpesh herë ato ishin të përgjakshme, e ndonjëherë me pasoja katastrofike. 

Megjithatë, deri në vitin 1770, kur filloi e ashtuquajtura kryengritja e Orllovit në More (Peloponez), asnjë prej këtyre përplasjeve të armatosura brenda perandorisë nuk ishte udhëhequr nga ndonjë ideologji që propagandonte urrejtjen ndërfetare e ndëretnike. Natyrisht, incidentet e izoluara të konflikteve fetare nuk kishin munguar, por asnjëherë nuk kish dalë ndonjë nga palët, qoftë ajo osmane, qoftë ajo kryengritëse, me një fushatë ideologjike për dëbimin dhe shfarosjen e një komuniteti të tërë në bazë të fesë apo etnisë si ajo e kryengritjes së Orllovit. Palët ndërluftuese ishin vrarë e ishin prerë për lloj lloj arsyesh, por kryengritja e Orllovit krijoi precendentin e parë të spastrimit etnik me bazë fetare* në perandorinë osmane pas më shumë se 400 vjetëve ekspansion në Ballkan, dhe viktimat e këtij spastrimi nuk ishin të krishterët, por myslimanët.

*Ndoshta përveç një kryengritjeje të padokumentuar, por të trashguar gojarisht nëpërmjet lirikës epike të malsorëve, të të krishterëve në Malin e Zi në vitin 1703.

Më pas në vitin 1821, me nisjen e luftës së pavarësisë së Greqisë, skenari i spastrimit të myslimanëve u përsërit edhe një herë, kësaj radhe në shkallë shumë të më të lartë. Në të dyja rastet, iniciatore e këtyre spastrimeve ishte Rusia cariste. Në shkrimin me titull “Plani grek i Ekaterinës së Madhërishme” kam shtjelluar në detaje planet e Rusisë cariste për ringjalljen e Perandorisë Ortodokse Bizantine dhe objektivin e saj për spastrimin e Ballkanit nga të gjithë myslimanët.

Në dekadat e ardhshme që pasuan, pavarësisht nxitjes së praktikës së konflikteve me bazë fetare nga fuqitë e krishtera dhe luftërave e masakrave të tmerrshme nga të gjitha palët, Porta e Lartë nuk i bëri asnjëherë pjesë të filozofisë së vet të qeverisjes ideologjitë e urrejtjes ndër fetare e ndër etnike. Përkundrazi, në atë kaosin dhe amullinë e përgjithshme të kohës, autoritetet osmane u përpoqën me sa patën mundësi që të zbatonin reforma e ligje që do të zhduknin sistemin e mileteve dhe që do të njihnin barazinë e të gjithë subjekteve përpara shtetit. Dhe nuk kishte si të ishte ndryshe. Qeveria osmane nuk ishte e përbërë prej një etnie të vetme turke apo turkomane. Ajo kish qenë historikisht multi etnike. Përveç dinastisë së Osmanëve, që ishin pasardhës së Osmanit, shteti dhe administrata e perandorisë osmane, falë sistemit të devshirmesë, nuk kishin qenë asnjëherë e dominuar nga turkomanët.

Edhe konfliktet mes viteve 1830 dhe 1912 mes shqiptarëve dhe Portës së Lartë, paçka se mund kishin qenë të ashpra e të përgjakshme, nuk do të karakterizoheshin asnjëherë nga ndonjë ideologji specifike anti-shqiptare. Si njëra palë, si tjetra, do të operonin mbi bazën e interesave të tyre politike. Shqiptarët do të ngriheshin në revolta me forcën e armëve dhe autoritet osmane do të kundërpërgjigjeshin po me forcën e armëve. Shpesh herë konflikti do të mbyllej me marrëveshje dhe lëshime nga ana e Portës dhe çdo gjë do të kthehej si më parë. Ky ishte realiteti i asaj kohe.

*Lexo shkrimin me titull "Shqiptarët dhe përpjekjet e Portës së Lartë për të centralizuar pushtetin".

Jo vetëm kaq, por ndonjëherë interesat e kryengritësve shqiptarë do të përputheshin me interesat e Portës, siç ishte rasti i Lidhjes së Prizrenit. Në atë periudhë interesat e tyre për ruajtjen e integritetit territorial të vilajeteve shqiptare përputheshin plotësisht me interesat e Portës për të ruajtur integritetin territorial të perandorisë. 

Disa historianë e analistë shqiptarë kanë bërë gabim kur kanë hedhur dyshime mbi vërtetësinë dhe aspektin patriotik të Lidhjes së Prizrenit duke aluduar se në fakt Lidhja ishte një lëvizje e kurdisur nga Porta dhe se vendimet merreshin aty. Ky arsyetim nuk ka aspak logjikë. Ata nuk marrin fare parasysh autoritetin e madh të figurave udhëheqëse të Lidhjes në qarqet politike të perandorisë dhe marrëdhëniet e tyre të ngushta historike me shtetin osman. Asnjë nga udhëheqësit e Lidhje së Prizrenit nuk ishte në thelb anti-osman dhe asgjë nuk i pengonte ata të ishin njëkohësisht edhe shqiptarë patriotë edhe pro osmanë, veçanërisht në atë situatë politike ndërkombëtare kur shqiptaria jo vetëm që nuk kishte asnjë aleat në botën perëndimore, por ishte objekt i drejtpërdrejtë i sulmit të projekteve të tyre ballkanike, Greqisë dhe Serbisë.* Dhe në fakt historia e vërtetoi këtë gjë. Kur situata politike ndërkombëtare ndryshoi, perandoria osmane u detyrua ta shuante me dhunë kryengritjen shqiptare.

*Lexo shkrimin me titull "Skënderbeu - pasaporta europiane e shqiptarëve" 

Përgjithësisht, historia zyrtare shqiptare ka përdorur si argument të anti shqiptarizmit çështjen e shkollave shqipe dhe tentativat e autoriteteve osmane për ti mbyllur ato. Edhe pse ky fakt është i vërtetë dhe në kundërshtim me interesat shqiptare të kohës, ai nuk justifikon argumentin e anti-shqiptarzimit. Vilajetet shqiptare ishin pjesë integrale e perandorisë dhe Porta e Lartë nuk kishte asnjë interes që në Shqipëri (apo kudo tjetër, qoftë edhe në Turqi) të zhvillohej një identitet kombëtar separatist, i ndryshëm nga ai osman perandorak, dhe në këtë kontekst, hapja e shkollave në gjuhët amtare ishte e ndaluar kudo dhe në të njëjtën mënyrë, veçanërisht kur këto përdoreshin si vatra të nxitjes së ndjenjës së kryengritjes. Nëse situata ndërkombëtare do të kishte qenë e ndryshme dhe fuqitë evropiane nuk do të ishin vazhdimisht në kërkim të elementëve separatistë brenda shoqërisë osmane, atëherë hapja e shkollave në gjuhën shqipe ndoshta nuk do të kish qenë dhe aq problem për autoritetet osmane.

Historianët shqiptarë gjithashtu bëjnë gabim kur krahasojnë çështjen e hapjes së shkollave shqipe me çështjen e hapjes së shkollave në gjuhën greke, pasi këto dy çështje janë krejt të ndryshme nga njëra tjetra*. Ndërkohë që hapja e shkollave shqipe ishte një çështje thellësisht kombëtare shqiptare dhe ishte e kufizuar brenda kufijve të trevave shqiptare, hapje e shkollave greke ishte pjesë integrale e ideologjisë neo-heleniste, një ideologji ndërkombëtare që kish mbështetjen politike e ushtarake të të gjitha fuqive evropiane të kohës, veçanërisht Rusinë cariste, e cila kish marrë rolin e dados së popullsisë ortodokse të perandorisë, dhe që nuk kishte aspak lidhje me identitetin etnik grek. Në shkrimin me titull “Neo-helenizmi dhe shqiptaria” kam bërë një shtjellim të detajuar të neo-helnizmit dhe ndikimit të tij tek shqiptaria.

*Lexo shkrimin me titull“Plani grek i Ekaterinës së Madhërishme”

Mund të themi me bindje se perandoria osmane nuk ishte as proshqiptare e as antishqiptare. Perandoria osmane ishte një perandori si gjithë të tjerat, një entitet militarist ekspansionist me objektiva të qarta imperialiste politike e ekonomike që, në kohëra të caktuara, ofroi kushte shumë më të mira ekonomiko-sociale sesa perandoritë simotra të krishtera. Ajo nuk u karakterizua asnjëherë nga urrejtja e konfliktet fetare e etnike, edhe pse zyrtarisht qëllimi i saj kryesor ishte xhihadi islamik. Kjo u vërtetua më së miri në luftën e parë botërore, kur me mijëra shqiptarë u nisën për të marrë pjesë në betejën e Çanakalasë (Galipolit) në mbrojtje të Stambollit, kundër forcave britanike e australiane të Antantës. Nëse osmanët do të kishin qenë anti shqiptarë e armiq të shqiptarisë, atëherë edhe shqiptarët nuk do të kishin pasur asnjë arsye pse të rrezikonin jetët e tyre për një shtet armiqësor.